U Skupštini Srbije nalazi se jedna od najvećih slika - fresaka na kojoj su prikazeni džamija, franjevački samostan i pravoslavna crkva. Takođe, u tom zdanju se i dalje nalaze prikazani likovi u narodnim nošnjama koji u ime šest naroda predstavljaju šest republika bivše Jugoslavije.
Nekada poznata kao Savezna skupština Jugoslavije, nakon raspada zajedničke zemlje devedesetih, pada režima Slobodana Miloševića 2000. godine kada je gorjela, i proglašenja u Dom Narodne skupštine Republike Srbije, zadržala je sve arhitektonske i umjetničke osobenosti iz vremena kad je sazgrađena ali i sve stečeno nakon Drugog svjetskog rata.
Ta zgrada, koja je i jedan od simbola Beograda, i danas čuva vrijednosti i simbole naroda zbog kojih je i izgrađena.
Edukator i prezenter kulturne baštine Skupštine Srbije Vesna Dujmović – Rosić ističe da je Dom današnje Narodne skupštine Republike Srbije jedan od najznačajnijih ali svakako i najzanimljivijih zdanja u glavnom gradu Srbije.
Osim što ima bogatu historijsku prošlost ovo zdanje je od 1984. godine i spomenik kulture i vodi se kao kulturno dobro.
“Velika alegorija rada” prikazuje tri konfesije
Parlament Srbije je jednodoman i sve sjednice se održavaju u velikoj sali, dok se u maloj održavaju razni vidovi skupova ili sjednice odbora. Mala sala se razlikuje po tome što je bogatije dekorisana i ima jednu od najvećih slika rađenih na svježem malteru.
Fresku “Veliku alegoriju rada” u maloj sali, po dimenzijama najmonumentalniju, naslikao je Mate Menegelo Rodić 1937. godine, čuven po ukrašavanju splitskih hramova i enterijera javnih zgrada.
“Na toj slici je predstavljeno sve ono što je sadržano u Kraljevini Jugoslaviji, od industrije, privrede, pomorstva, vinogradarstva, stočarstva, čak i simbola tri konfesije koje su bile u Kraljevini Jugoslaviji”, pojasnila je Dujmović-Rosić.
Na slici, čije detalje i sve na šta oni asociraju lako primjeti svako ko se nađe u nekadašnjoj sali Vijeća republika: na desnoj gornjoj strani nalazi džamija, u sredini je franjevački katolički manastir, a lijevo je pravoslavna crkva.
Na dvanaest pandantifa, iznad jonskih stubova, iste prostorije, Kristijan Kreković je izveo šest ženskih i isto toliko muških portreta u nošnjama naroda tadašnje Jugoslavije, a ti narodi su Ustavom iz 1964. godine dobili republike. Tu se nalaze parovi iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Srbije, Hrvatske, Slovenije i Makedonije. Za šest republika je bilo podjeljeno šest odjeljaka u sali, koliko i danas ima. Namjerno ili ne, skupovi i konferencije zemalja regiona se i dalje održavaju u ovoj sali.
Među naslikanim likovima koji se mogu prepoznati su Husein-kapetan Gradašćević, poznatiji kao “Zmaj od Bosne”, i narodni vojskovođa i književnik iz Crne Gore Marko Miljanov.
Prvi je utisak da uprkos svim političkim promjena Savezna supština i dalje odslikava historijski, duhovni i materijalni razvoj država kojim je služila i služi.
Skupština izgrađena na mjestu džamije
Zgrada Doma Narodne skupštine Srbije podignuta je na mjestu gdje je sve do 1869. godine bila Batal (urušena) džamija, ranije poznatija kao Ejenehan-begova džamija, izgrađena 1585. godine.
Do Carigradskog druma (nekada bulevar Revolucije, danas Aleksandra Karađorđevića), je bila najveleljpnija džamija, o kojoj je među Srbima najviše pisano i raspravljano. Zbog svog arhitektonskog i monumentalnom izgleda, kao i mjesta na kojem se nalazila, nakon odlaska Osmanlija iz Beograda sve do šezdesetih godina 19. stoljeća je bila najinteresantnija građevina.
U blizini tog mjesta je 30. novembra 1830. godine održana Velika Narodna skupština, na kojoj je pročitan hatišerif turskog sultana o pravima Srba i knjazu Milošu Obrenoviću potvrđeno pravo nasljednog kneza.
Iz tih razloga je, prema riječima Vesne Dujmović-Rosić, postojala ideja da se baš na tom mjestu sagradi parlament Srbije. Početkom 20. vijeka je prvi projekat uradio beogradski arhitekta Konstantin Jovanović, međutim zbog promjena na prijestolju 1903. godine i ubistva kralja Aleksandra Obrenovića došlo je promjene ideje. Arhitektonski projekat je ponovljen te je na tom konkursu pobjedio beogardski arhitekta Jovan Jelkić, a kamen temeljac je 1907. godine postavio kralj Petar I Karađorđević. Skoro tri decenije, do 1936. godine je trajala izgradnja parlamenta. Usljed tih trideset godina radova, ratova i promjena na kraljevskom prijestolju izgradnja je prekidana.
“Kralj Aleksandar Karađorđević je iz ličnih razloga zaustavio izgradnju jer su kolale priče Beogradom da se zdanje neće završiti bez njegove pogibije, ali je tako i bilo 29. oktobra 1934. godine tokom zvanične posjete Marseju na njega je izvršen atentat, a dvije godine kasnije zgrada Skupštine je završena“, rekla je Dujmović-Rosić koja obavlja i funkciju kustosa i vodiča.
Za vrijeme izgradnje parlamenta promijenile su se tri države, izgradnja je započela da bude parlament države Srbije, gradio se kroz državu koja se zvala Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a završen je kao parlament Kraljevine Jugoslavije.
Riznica umjetničkih djela
“Ovo je riznica umjetničkih djela u skupštini, od slikarstva, preko skulptura do arhitektonskih idejnih rješenja, pored ruskog arhitekte Nikolaja Krasnova, koji je radio sve detalje u stilu visoke renesanse koja sa svojim oblicima podsjeća na antiku, Krasnov je sve što može da se vidi projektovao uz pomoć četkice i vodenih boja“, odgovara na pitanje Dujmović-Rosić upitana za umjetnička djela koja se nalaze u Skupštini.
Sava Šumanović, Uroš Predić, Stojan Aralica, Milomir Milunović, Peđa Milosavljević, Lubarda, Konjević, su samo neka od zvučnih slikarskih imena čija platna krase zidove parlamenta.
Prilikom gradnje razmišljalo se da podjednako budu zastupljeni iz srpskog, hrvatskog i slovenačkog naroda, tako da riznica umjetničkih djela, od slikarstva, skulptura do arhitektonskih rješenja.
Od skulptora tu su Toma Rosandić koji je radio “Konje vrane“ ispred skupštine, Franu Kršinića koji je radio dvije bronzane figure, simbola pravde i prosvjete.
Skupština Srbije sem umjetničkih djela posjeduje i riznicu protokolarnih poklona, koji, kako je ocjenila Dujmović-Rosić, mogu da se svrstaju u umjetnička djela specifične vrste.
Skupštinska zgrada, prema arhtektonskom opisu je monumentalna akademski koncipirana građevina. Ima centralni dio, kojim “dominira portik nadvišen kupolom i bočna krila koja se završavaju rizalitima sa trougaonim timpanonima”. Suteren je rustično obrađen u ripanjskom zelenom kamenu, a visoko prizemlje i sprat se završavaju krovnim vijencem nad kojim se nalazi balustrada. Sve fasade su obložene vještačkim kamenom.
Građevina ima centralni hol koji je obrađen jednostavno i dostojanstveno, umnožavanjem elemenata portal sa jonskim stubovima. Krov je u obliku staklene prizme.
Velika sala nema umjetnina, ali ima prizemlje i galeriju. Zidovi sale su djelimično pokriveni drvenom oplatom, a djelimično mermerom. Sačuvane su originalne poslaničke klupe i stolovi izgrađeni od najboljih materijala. Sala je osvetljena prirodnim svjetlom koje dolazi kroz staklenu polukružnu tavanicu.
Skulpture svojim simboličnim karakterom koje su rasporežene na svim vidljivim mjestima upućuju na funkciju same institucije i značaj onoga što oličava. U vestibilu, odmah na glavnom ulazu, postavljene su četiri monumentalne figure isklesane u mermeru, predstavljaju ličnosti koje simbolizuju istorijski razvoj sva tri konstitutivna naroda i rodonačelnika kraljevske dinastije. To su srpski “car Dušan” i “Karađorđe”, hrvatski “kralj Tomislav” i slovenački, “knez Kocelj”. U vestiblu, sa desne strane je i tabla koja svjedoči o prvoj konferenciji nesvrstanih “Beogradska konferencija” održanoj 1961. godine. Iznad i dalje stoji reljefni grb SFR Jugoslavije.
Ženske skulpture u centralnom holu označavaju privredne djelatnosti. U podrumu zgrade, ispod poredanih grbova SFRJ i republika danas se čuvaju i biste predsjednika Josipa Broza Tita, djela A. Augustinčića i B. Kalina, kao i predsjednika Savezne skupštine Moše Pijade, dr. Ivana Ribara, Milentija Popovića i Edvarda Kardelja.
Skupština ima i svoju bibloteku sa riznicom od preko 60 hiljada knjiga.
Od Kraljevine do Republike Srbije
Savezna skupština je bez obzira na ratove i promjene režima i država svo vrijeme zadražala svoju funkcionalnu namjenu. Iako je gradnja započeta da to bude parlament Srbije prvo zasjedanje u novom zdanju održano je 20. oktobra 1936. godine, ali tada je to već bila Narodna Skupština Kraljevine Jugoslavije. Nacisti su po okupaciji Beograda u Drugom svetskom ratu odmah zaposeli skupštinu, a u tom zdanju je bila smještena okupaciona civilna uprava za Srbiju.
U historijatu tog objekta je da je po oslobađanju Beograda 1945. održano Treće zasjedanje AVNOJ-a, nakon čega je formirana Privremena narodna skupština Demokratske Federativne Jugoslavije. Ona je prerasla u Ustavotvornu skupštinu, koja je 29. novembra iste godine proglasila Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju. Narodna skupština FNRJ je januara 1946. godine usvojila Ustav FNRJ.
Usvajanjem Ustava 1963. godine u ovom zdanju proglašena je Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, savezna država i socijalistička demokratska zajednica.
Poznati Ustav 1974. godine kojim je Jugoslavija definisana kao savezna republika ravnopravnih naroda i narodnosti, slobodno ujedinjenih na principu bratstva i jedinstva, sa pravom naroda na samoopredjeljenje do otcepljenja je usvojen u toj zgradi
Skupština SFRJ je bila definisana kao organ društvenog samoupravljanja i najviši organ vlasti u okviru prava i dužnosti federacije i imala je dva vijeća – Savezno vijeće i Vijeće republika i pokrajina.
Nakon raspada SFR Jugoslavije, Republika Srbija i Republika Crna Gora odlučuju da formiraju zajedničku državu i Savezno veće Skupštine SFRJ (u kojem su učestvovali delegati iz Srbije i Crne Gore), u zdanju Doma, 27. aprila 1992. godine proglašen je Ustav Savezne Republike Jugoslavije (SRJ).
Saveznu skupštinu su i tada sačinjavali dva doma – Vijeće građana i Vijeće republika. Odnosi između dve republike preuređeni su Beogradskim sporazumom 2002. godine, te Savezna skupština 4. februara 2003. proglašava Ustavnu povelju kojom se SR Jugoslavija transformisala u Državnu zajednicu Srbija i Crna Gora (SCG).
U Domu se nalazilo sjedište jednodome Skupštine Srbije i Crne Gore. Državna zajednica je prestala da postoji poslije osamostaljenja Crne Gore 2006. godine. Srbija ponovo postaje samostalna država 5. juna 2006. godine.
Jedan vijek od početka izgradnje, skupštinsko zdanje na današnjem se Trgu Nikole Pašića vratilo svojoj prvobitnoj namjeni i postalo je Dom Narodne skupštine Republike Srbije.
