Istoričar Milivoj Bešlin u intervjuu za Remarker.media govori o pogubnim idejama kojima je obuzeto srbijansko društvo, naglašavajući pritom i to da “narodi ne mogu biti genocidni, ali ideologije mogu”; o izazovima društva bez demokratskog utemeljenja; o hegemonističkim idejama koje se otvoreno plasiraju kroz propagandu državnih medija...

“Od početka, od same ideje, cilj rehabilitacije ratnih zločinaca i kolaboracionista iz Drugog svjetskog rata je bila rehabilitacija ratnih devedesetih i najdirektniji cilj, rehabilitovati nacionalističku ideologiju, njene protagoniste i masovne ubice iz ratova koje je Srbija vodila protiv svojih susjeda u skorijoj prošlosti. Ne rehabilituju danas sve te zločince zbog istorijske istine i pravde, ni zbog njih samih, rehabilituju ih da bi ideologija nastavila da živi. Da bi velikosrpski zločinački projekat, a sada o njemu možemo da govorimo istorijski i pravno utemeljeno, kao o genocidnom projektu, nastavio da postoji. Istorijski revizionizam na primjeru Drugog svjetskog rata je bio samo uvertira za rehabilitaciju ’90-ih. Kada sam o tome govorio prije nekoliko godina ljudi još nisu vjerovali u to da će doći na red i rehabilitacija ’aktuelnih’ zločinaca, protagonista ’naše duge sadašnjice’, koja nikako da prođe ni dvije decenije od završetka ratova. I neće proći sve dok se ideološka matrica koja je do njih dovela i danas pojavljuje kao dominantan ideološki koncept, kao ključna legitimacijska osnova i intelektualnih i političkih elita poražene Srbije” kaže Bešlin u razgovoru za Remarker.

Šta biste izdvojili kao pojavne oblike velikosrpske ideologije?

Najprije je to bila rehabilitacija četništva, da bismo stigli do rehabilitacije inspiratora i realizatora ratova devedesetih. Dakle, svi koji su viđeni kao nosioci te ideološke orijentacije, ne samo u teorijskom, nego i u praktičnom smislu, najpre su viktimizovani, prošli su kroz martirološki obrazac karakterističan za sve nacionalizme, jer su svi oni uzimani kao žrtve u ime nacije, da bi, evo, danas bili rehabilitovani, štaviše, glorifikovani, proglašeni za heroje.

Dakle, Radovan Karadžić, Ratko Mladić, stigosmo i do Slobodana Miloševića – nema ko dalje. Prethodno su bili Draža Mihailović, Milan Nedić. Čak, društvo ide ispred sudskih procesa rehabilitacije ličnosti iz Drugog svjetskog rata. Mnogi se danas zgražavaju nad procesom rehabilitacije Milana Nedića, ali, njega je ovo društvo rehabilitovalo mnogo prije nego što je uopšte otvoren ovaj groteskni jednostranački sudski postupak.

Kakav je život u državama koje nose teret, težak poput srebreničkog genocida?

To su društva koja žive pod teretom stigme za teške zločine. Reakcija samog društva i njegove većine je dvostruka i ona prati tokove intelektualnih i političkih elita. Najprije je riječ o prećutkivanju, potom poricanju tog Magnum crimena u BiH, da bismo došli i do glorifikacije i proglašavanja počinilaca za heroje. Niko danas to ne krije, dok je još prije nekoliko godina to bilo implicitno, nije dolazilo direktno iz državnih medija, od članova vlade. Danas je, recimo, normalno da ministri govore o Ratku Mladiću kao o heroju. Da se o tome govori i piše u medijima koji su vlasništvo države; da režimski tabloidi poklanjaju postere sa Mladićevim likom i natpisom – srpski heroj. Ovakva medijska slika je neka vrsta nuklearnog otpada. Trovačnica koja neprekidno radi i kontaminira ljude. A isključivo je riječ, da budemo jasni, o medijima pod strogom kontrolom režima. Pa, o kakvoj je takozvanoj proevropskoj politici riječ?!

Ali, htjeli to ili ne srpski nacionalisti, Srebrenica je postala konstitutivno mjesto srpskog identiteta. Nije na način kao kod Nemaca, kroz nekakvu katarzu, ali, mi živimo jedan proces, ona je to kroz poricanje. Vidjeli ste reakcije na dan kada je donijeta presuda Ratku Mladiću, to je histerija i, kako je rekao književnik Tomislav Marković, reakcija koja ledi krv u žilama. Svi koji smo o tome progovorili u javnosti smo prošli kroz “toplog zeca”. Najgore je prošao kolega Miloš Ćirić koji je napisao i najpotresniji tekst o najmlađoj žrtvi srebreničkog genocida – Fatimi, bebi, o majci koja godinama nakon ubistva daje ime broju.

I Srebrenica će i dalje biti konstitutivni dio srpskog identiteta, kroz književnost, umjetnost, film, pozorište, neće moći da je se oslobode. Varaju se, kosti žrtava, ne bih da budem morbidan, na kraju uvijek isplivaju. Sjetite se hladnjače sa albanskim civilima, djecom, porinute u jezero u istočnoj Srbiji… Ne možete od toga pobjeći… Što bi rekao Njegoš: “Krv je ljudska rana naopaka, na nos vam je počela skakati; prepuniste mješinu grijeha!”

“Srbi su rat izgubili, to je gotovo, ali su izgubili i dušu, izgubili su čast, izgubili su sve, jer poslije izgubljene duše i časti ne ostaje ništa više. Sve je potrošeno. I to je rezultat srpskog nacionalizma, te nevjerovatne ludačke istrajnosti u stvaranju velike Srbije”, pisao je Bogdan Bogdanović. Da li se danas naziru razmjere tog gubitka?

Bilans je jasan, ovo je težak istorijski poraz srpskog nacionalizma, ali je bolno to što je riječ o porazu svih nas, čitavog društva, jer nismo umjeli da porazimo tu zločinačku hidru. Mnogi u tome nisu učestvovali, ali mu se nisu ni aktivno ili efikasno suprotstavili.

Društvo je osiromašilo, Srbija je danas najnerazvijenija država u regionu, po svim parametrima, po zaradama, privrednom rastu, sa najlošijim putevima, prednjači samo u želji mladih da što prije pobjegnu odavde. U modernom dobu nije bilo sličnog primjera da prvi čovjek Srbije izađe na javni servis i kaže kako je naš cilj da se, po zaradama “uskoro približimo Crnoj Gori”.

Dakle, Srbija je doživela slom, poraz koji vidimo, taj istorijski rasap, koji je ekonomski, politički, institucionalni, kulturni, moralni. Ali poraz te, što kaže češki filozof Karel Kosik ili nečemu nauči i da smisao ili to bude jedna uništena mogućnost. Plašim se da naše društvo iz svojih poraza ništa nije naučilo.

Da li takvi porazi ukazuju na to da je srpski nacionalizam, zapravo, nepobjediv. Budući da ima gotovo neiscrpne ljudske resurse, u inatu, mitologiji, propagandi? Pokazao se najjačim?

On je kao koncept, zaista, unutar našeg društva, nepobjediv. Ali, podsjetimo se šta je govorio i pisao Slobodan Jovanović, Srbi nemaju tradiciju, nemaju konzervativizam u klasičnom, evropskom, smislu. Oni imaju jedino taj nacionalizam, to je jedina njihova tradicija. To je dominantni ideološki konstrukt. Komunisti su pokušali da ga poraze, bio je potisnut i kompromitovan zbog kolaboracije, zločina, četništva, ali se on kao legitimacijska osnova, kao ideološka platforma, regenerisao, reafirmisao već sedamdesetih godina, čekajući Titovu smrt da nasilno “preustroji” Jugoslaviju prema svojim idejama i planovima.

Devedesetih se gotovo samoostvario, vjerovali su da su nadomak cilja, a onda su krahirali, poraženi. I umjesto nekog preispitivanja, autorefleksije, uslijedila je rehabilitacija u vrijeme Vojislava Koštunice, potom Borisa Tadića. Svjetska ekonomska kriza uticala je na razvoj nacionalističkih pokreta širom Evrope. Pritom, evropski nacionalizmi su sve bliži svojim krajnjim tačkama. A svaki nacionalizam u svom krajnjem stadijumu završi u fašizmu.

Izvjesna konsolidacija i jačanje Putinove Rusije doprinijeli su tome da se srpski nacionalizam reafirmiše i da postane vodeća, homogenizujuća, dominantna snaga u društvu. Vidimo da niko ko pretenduje da ima ozbiljniju političku organizaciju ne može da razmišlja izvan tih okvira, mogu samo neke manje stranke koje sebe unapred osude na marginu. Vidimo da se i opozicija Vučiću uglavnom konstituiše desno od Vučića, ili na nekakvom desnom centru. Još jedan je problem ovde dominantan, srpski nacionalizam je u stanju da na Balkanu izvrši veću destrukciju nego drugi, a spreman je i da se stavi u funkciju kremljovske politike destabilizacije Evrope.

Nacionalisti neće priznati da je došao kraj njihovim snovima, ostali bi bez identiteta?

Upravo tako. Šta bi bilo sa idejom, šta bi bilo sa njima kao protagonistima te ideje. Nacionalisti u Srbiji nikada nisu preispitali ciljeve ratova koji su povedeni, a to su imperijalne pretenzije. Nisu doveli u pitanje metode, a riječ je o ratu, nasilju, zločinima. Jedini uzrok poraza pronašli su u zavjeri velikih sila. I narativ, kada se promijene međunarodne okolnosti, pokušaćemo opet. I sada uz svjetsku krizu, Bregzit, krizu EU, Trampa itd, oni su sebe ubijedili da je kucnuo pravi trenutak, još prethodni rat u glavama nije završen, a kao da su svi zaboravili agresiju na Bosnu i Hercegovinu, genocid, etnička čišćenja, silovanja… Ne smijemo se zavaravati u presudama međunarodnih sudova rat u BiH je okarakterisan kao međunarodni konflikt u kome su učestvovale Srbija i Hrvatska. To se još zove i agresija.

Kao da novu vlast ne zanima revizionizam, istoriografija, konstatovali ste u jednom razgovoru, trpi manje pritisaka?

Vrhunac revizionizma je bio u periodu do 2012. Već pod Miloševićem, 90-ih su postavljene osnove srpskog nacionalističkog revizionizma. To je eskaliralo u vreme Vojislava Koštunice, kada se i donose prvi revizionistički zakoni sa ciljem kodifikacije i institucionalizacije čaršijskih revizionističkih narativa. Taj talas je nastavila DS u vrijeme Tadićevog režima kada konsekventno sve tri grane vlasti rade na utemeljenju i realizaciji revizionističkih politika prošlosti. U to vrijeme se donosi skandalozni zakon o rehabilitaciji, počinju da padaju prve ideološko-političke presude. Nivo groteske i falsifikovanja istorije u tim odlukama suda, dakle, ne presudama, je stvarno neuporediv.

Takođe, u to vrijeme Vlada DS i SPS formira dvije specijalne komisije, jedna za potragu za zemnim ostacima Draže Mihailovića, koja je svoj rad završila u bruci sa pronalaženjem životinjskih kostiju. I ona druga, za navodne grobnice komunističkog terora. Obje su bile budžetski finansirane. Vučićev režim je naizgled manje zainteresovan ali i manipulativan. On ima svoje “četnike” i svoje “partizane” i oni igraju svoje role, a sam lider se ne izjašnjava. Osim što je rekao da je zakon o rehabilitaciji loš, jer je iz vremena “žutih”. Ostaje pitanje zbog čega ga, dvotrećinskom većinom koju ima, nije korigovao ili ukinuo?!

U tom kontekstu imamo novu rundu crtanja karata, to je uvijek bio signal da će se nacionalizmi nekako namirivati? Da li srbijanska politička elita ponovo nešto signalizira, da li je čekala, pa vjeruje da je dočekala idealni novi trenutak, kakvim je držala Titovu smrt?

Pazite, srpski i hrvatski nacionalizam su uvijek bili spremni da se glože i ratuju ali i da se dogovaraju na račun BiH. Danas poraženi i frustrirani srpski nacionalisti se rusifikuju stvarajući time iluziju da su snažniji nego što jesu, ali time i prikrivaju sve razmjere vlastitog poraza. Cio problem je u tome što oni nikada nisu doveli u pitanje svoje ciljeve, a to je velikodržavlje, čak ni metode, zločine i rat. Već je zvanični narativ da je sve bilo u redu, “branili su narod”, ali su poraženi usljed nepovoljnih međunarodnih okolnosti.

I onda je počela faza reafirmacije, da će oni izvršiti reviziju i postojećih granica i kada se promijene globalne okolnosti ponovo krenuti. Agresivna ruska politika na Balkanu nesumnjivo podržava ove revanšističke tendencije srpskog nacionalističkog projekta. I nakon Brexita, Trampa, krize evropske ideje i rasta populizma i nacionalizma u cijeloj Evropi, oni su povjerovali da se globalne okolnosti mijenjaju u njihovu korist. Nakon toga je kriminalni i separatistički režim Milorada Dodika u Banjaluci uz prećutnu podršku Beograda, počeo otvoreno da negira zločine, da promoviše genocidnu politiku i zagovara ratni cilj, rasturanje Bosne kao međunarodno priznate države. Naravno, ako bi Dodik ili Srbija ozbiljnije krenuli u reviziju postojećeg stanja na Balkanu, brzo bi se pokajali, ali bismo svi mi platili ogromnu cijenu. Nadam se da nisu toliko glupi. A opet, iskustvo nas uči, nacionalistička ideologija je iracionalna iznad svega. Ne bih anticipirao. Lepota istoriografije je što gledate unazad, a ne unaprijed.