Dr. sc. Amira Dan, naučna saradnica Centra za jevrejske studije York Univerziteta u Kanadi i doktorica nauka iz oblasti društvene i političke misli s fokusom na kulturu sjećanja govorila je za N1 o humanitarnoj krizi u Gazi i odnosima Izraela i Palestine u jeku nove eskalacije konflikta prerasle u progon palestinskog civilnog stanovništva iz Pojasa Gaze pod agendom eliminacije terorističkih uporišta Hamasa.

Kanadsko-bosanska autorica dr. Amira Dan mišljenja je da su vlade kojima je upravljao izraelski premijer Benjamin Netanyahu u proteklih šesnaest godina održavale Hamas na vlasti u Gazi podrivajući autoritet Palestinske narodne samouprave, te na taj način trajno onemogućivši stvaranje palestinske države. Osim toga, dr. Dan je stava kako je palestinski narod iznova žrtvovan u kalkulaciji interesa regionalne politike. Za N1 govori o korijenima sukoba, perspektivama odnosa, mogućim ishodima, reakcijama u svijetu i načinima na koji se blisko-istočni sukob percipira u Bosni i Hercegovini i Zapadnom Balkanu.

Od 7. oktobra oči svijeta uprte su ka Bliskom Istoku, a sve su učestalije osude iz međunarodnih organizacija za ljudska prava, ali i državnika, upućene izraelskom vojnom i političkom rukovodstvu zbog odgovora na Hamasov napad koji je prerastao u progon palestinskog civilnog stanovništva u Pojasu Gaze. Da li je Hamas poslužio izraelskom premijeru Benjaminu Netanyahuu samo kao alibi za ono što im je dugoročni strateški cilj, a to je rješenje palestinskog pitanja u Gazi?

Jedna od posljedica Hamasovih terorističkih upada 7. oktobra i masakra 1400 i otmice 200 civila je smrt projekta stvaranja palestinske države. To odgovara Benjaminu Netanyahuu, koji se do jučer borio za politički opstanak; to odgovara Hamasu, koji se od terorističke organizacije pretvara u političkog aktera, a kojega legitimiziraju protesti na Zapadu; to isto odgovara Hamasovim sponzorima Iranu i Kataru. U tom smislu su Palestinci, po ko zna koji put, žrtvovani interesima regionalne politike. Možda treba razjasniti da Iran sebe vidi kao jedinu regionalnu silu i predvodnika zemalja Perzijskog zaljeva. Zbližavanje između Izraela i Ujedinjenih Arapskih Emirata i Saudijske Arabije koje se posljednjih godina odvijalo pod pokroviteljstvom Sjedinjenih Država, viđeno je u Teheranu kao alarmantno. Podsjetimo na to da je Iran pod ekonomskim sankcijama, a jedan od razloga za to je i podrška koju već dugo pružaju terorističkim organizacijama kao što je libanonski Hezbollah, šijitske milicije na jugu Sirije i Hamas. Radi se o naoružanju, obuci, koordinaciji, itd. S druge strane zaljeva je saudijski princ Mohammed bin Salman koji je na putu da bliske odnose svoje porodice sa Sjedinjenim Državama koji traju već generacijama, pretvori u konkretnu, vojnu nadmoć i vodstvo u regionu. To je zbližavanje između Izraela i zemalja Zaljeva nakon Hamasovih napada i izraelske objave rata palo u drugi plan, no prema transkriptu telefonskog razgovora između predsjednika Bidena i Bin Salmana od 25. 10. vidimo da će proces da se nastavi „nakon završetka rata.“ Znači strašne patnje palestinskih civila su (ponovo) cijena za ostvarivanje tuđih strateških ciljeva na Bliskom Istoku.

Osvrnimo se na to šta je uloga historijskih procesa koji su doveli do krize na Bliskom Istoku. Mnoštvo prigovora cionističkoj politici dolazi i sa trgova zapadnih gradova: masovne pro-palestinske demonstracije često imaju i anti-cionistička obilježja. Da li je cionistička ideologija danas, više nego ikad ranije, u krizi i postaje li možda po prvi put u modernoj historiji, palestinski glas otpora relevantan faktor?

Mnogo toga se trpa u pojam „cionizam“. Najčešće uz nedovoljno poznavanje njegovog značenja koje cionizam identificira sa ekspanzionističkom politikom Izraela koja se od propasti Sporazuma iz Osla 1993. manifestira izgradnjom divljih naselja na palestinskoj zemlji. Cion je jedno od brda na kojima se nalazi Jeruzalem, grad centralan za Jevreje u duhovnom, moralnom i emotivnom smislu. „Jer će sa Ciona sići zakon, i riječ Božja iz Jerusalima“, riječi su jevrejske liturgije koje se pjevaju svake subote u svim sinagogama svijeta. U tom smislu „anticionizam“ para uši mnogih Jevreja, koji ga doživljavaju kao antisemitizam. Cionizam je moderna socio-politička ideologija nastala kao rezultat egzila Jevreja sa Bliskog Istoka, dugog dvije hiljade godina. Taj je egzil u Evropi bio obilježen progonima, ubojstvima, lišavanjem bilo kakvih prava i uopće neljudskim tretmanom Jevrejskog naroda. Neki od Jevreja prognani iz Španjolske u 1492. su utočište našli u osmanskoj Bosni. Svojim su prisustvom obogatili našu zemlju na bezbroj načina. Oko polovine devetnaestog stoljeća, sa emancipacijom Jevreja prvo u Francuskoj, a onda i u ostalim evropskim zemljama, stvari su krenule nabolje, ali ne za dugo. Jedan od događaja koji su označili kraj tog perioda svojevrsnog jevrejskog prosvjetiteljstva bilo je ubojstvo 1881. godine ruskog cara Aleksandra II od strane članova anarhističke grupe Narodna volja među kojima se nalazio i jedan Jevrej. To je poslužilo kao izgovor za val pogroma Jevreja u carskoj Rusiji. Nekako u isto vrijeme afera Dreyfus koja će postati sinonim za nepravdu i antisemitizam podijelila je Francusku javnost. Pogrom u Kišinjevu, gradu u današnjoj Moldovi koja je 1903. bila u sklopu Ruskog carstva, promijeniće tok historije evropskih Jevreja. Ubjeđenje da Evropa nikada neće biti bezbjedna za Jevreje povelo je Theodora Herzla, novinara iz Ugarske koji se smatra ocem političkog cionizma, da počne aktivno tražiti rješenje za osnivanje jevrejske države. Politički cionizam možemo shvatiti kao skup ciljeva koji se mogu ovako opisati: 1. stvaranje suverene jevrejske države; 2. sa jevrejskom većinom; 3. na što je moguće široj teritoriji u Palestini; 4. ta država štiti prava manjina i 5. zaštićena je od strane velikih sila (Velike Britanije i SAD-a). Ovi su se ciljevi trebali ostvariti kroz povratak prognanika, tj. putem naseljavanja Jevreja iz Evrope u tako velikom broju da bi oni stvorili vitalno jevrejsko društvo. Nastanak Izraela legitimiran od strane velikih sila, baš kao i stvaranje drugih zemalja formiranih raspadom Austro-Ugarskog i Osmanskog carstva. Odgovornost za probleme koji tamo i danas postoje mnogi pripisuju Velikoj Britaniji, koja je nakon Prvog svjetskog rata uspostavila protektorat nad Palestinom. 1920. je Balfourova deklaracija koja članovima cionističkog pokreta obećava domovinu za jevrejski narod u Palestini zvanično usvojena. No privatno su Britanci porodici Al-Hashemi iz Meke, (današnji vladari Jordana), u znak zahvalnosti za ratno savezništvo obećali kraljevstvo na tom istom mjestu! Churchill je 1921. riješio ovaj spor tako što je Jevrejima zabranjeno doseljevanje istočno od rijeke Jordan. Time je, za Britance, obećanje „Arapima“ (u stvari samo porodici Al-Hashemi) bilo ispunjeno. Arape (Palestince) koji su ovo područje naseljavali niko ništa nije pitao.

Jesu li Palestinci, u tom smislu, od početka s pravom bili zabrinuti za vlastitu dugoročnu poziciju na okupiranom teritoriju? Vidimo da čak i naseljavanja i približavanja jevrejskog stanovništva, na koja se referirate u prethodnom odgovoru, poprimaju obilježja svojevrsnog “demografskog rata” koji im ne ide baš od ruke?

Pitanje fizičkog premještanja velikog broja Jevreja iz Evrope u Izrael je oduvijek bilo kontroverzno. Da li se radi o kolonizaciji, dakle o imperijalističkom poduhvatu, ili o doseljavanju, u smislu izgradnje države na do tada nenaseljenoj teritoriji? Prema popisu stanovništva iz 1922. istočno od rijeke Jordan živjelo je oko 200000 Arapa koji su postali postali podanici Jordana, a zapadno 673000 Arapa i 89000 Jevreja. Osnivači cionistickog pokreta su uvijek polazili od ideje da bi Jevreji bili bezbjedni u državi u kojoj predstavljaju većinu od oko dvije trećine. Današnji Izrael ima oko 9,5 miliona stanovnika, a Jevreji predstavljaju nekih 73%. Arapa je 21% a ostalih oko 5%. Na okupiranoj zapadnoj obali Jordana, prema podacima European Council on Foreign Relations živi oko 4.5 milijuna, a u Gazi oko 2.5 milijuna Palestinaca. Rekla bih da obje grupe vole velike porodice, što i Izrael i Palestinu čini gusto naseljenim područjima.

Vratimo se kratko na cionizam i anticionizam: šta definiše granicu između antisemitizma i anticionizma? Porast antisemitskog raspoloženja izazov je s kojim se društva ponovo suočavaju. No, s druge strane, koliko je i islamofobija pod aktualnom izraelskom vlašću premrežila tamošnji javni prostor i reflektira se u odnosu prema Palestincima?

Ovisi od toga s kim razgovarate. Moram ponovo da se vratim na cionizam kao političku ideologiju. Od početka pokreta useljavanja evropskih Jevreja u Palestinu postoje tenzije koje u Izraelu ni danas nisu riješene. Mnogi su čuli za Davida Ben Guriona, osnivača i prvog premijera Izraela, ali malo je ljudi van Izraela čulo za Zeva Jabotinskog, cionističkog revizionistu. Ben Gurion je bio socijalista. Jabotinsky se zalagao za agresivno doseljavanje Jevreja na cjelokupnu teritoriju Palestine između Jordana i Mediteranskog mora. U eseju „Željezni zid (mi i Arapi)“ iz 1923. godine koji je osnova desničarskog cionizma Benjamina Netanyahua, Jabotinsky piše kako će Arapi prihvatiti jevrejsku državu u Palestini samo pod prinudom i da se mir može postići jedino ako Jevreji dokažu da su nepokolebljivi u svojoj namjeri, tj. da će se služiti svim sredstvima, uključujući i vojnu silu da bi osigurali opstanak svoje države. U krugu ljudi bliskih Zevu Jabotinskom nalaze se između ostalih i Menachem Begin, jedan od budućih premijera Izraela. Privatni sekretar Jabotinskog je Benzion Netanyahu, otac današnjeg premijera. Jabotinsky je umro 1940. i nije doživio proglašenje nezavisnosti (1948), ali je njegov tvrdi cionizam sasvim zasjenio viziju Davida Ben Guriona. Anticionizam, kojeg mnogi Jevreji danas doživljavaju kao antisemitizam, se poziva na ideje Zeva Jabotinskog. Napad Hamasa 7. oktobra stoga nije slučajno od strane vlade i dijela izraelskih medija odmah proglašen pogromom: tražilo se da se taj masakr i otmice civila identificiraju sa pogromima u istočnoj Evropi. Pogrom je pojam koji u sebi nosi veliku historijsku težinu: oni koji čine pogrome osjećaju divljačku mržnju prema Jevrejima i jedini im je cilj ubijanje. Hamas, a time i svi stanovnici Gaze kojim žive pod njihovom upravom, su tako postovijećeni sa evropskim antisemitima zadojenim iskonskom mržnjom prema Jevrejima, koja je u Drugom svjetskom ratu kulminirala genocidom i nestankom Jevreja kao politički značajne populacije u Evropi. Poistovjećivati Hamas sa stanovništvom Gaze Hamasu ide na ruku, ali je zločin prema njihovim protivnicima kojih je mnogo. Na žalost, stanje opsade pod kojim Izrael drži Gazu već sedamnaest godina ne dopušta odvijanje nikakvih normalnih političkih procesa. Islamofobija je dar za Netanyahua jer ga strah Izraelaca održava na vlasti i na slobodi.

Koje su šanse da izraelsko-palestinski gordijski čvor bude raspetljan u nekim novim mirovnim pregovorima koji će zaustaviti patnju nedužnih ljudi? Izraelski intelektualac Gidon Levy nedavno je rekao da je radikalno stvaranje nove stvarnosti nužnost, a to podrazumijeva jednu državu. Levy je mišljenja kako je prekasno da se sada uspostavljaju dvije države. Ali nova država trebala bi i novo ime – zar ne?

Ne vidim nikakvo skoro rješenje ove nove krize i ovog rata. Benjamin Netanyahu nema nikakvu viziju za budućnost i ne nudi jevrejskom narodu ništa osim polupečenih vojnih rješenja, oko kojih, ako sudimo po sporosti provođenja, ne postoji konsenzus. Ako je stvaranje Izraela bilo ispunjenje obećanje da se pogromi i Shoah (genocid u Drugom svjetskom ratu) više nikada neće ponoviti, 7. oktobra je to obećanje pogaženo. Ne uspoređujući broj žrtava i nivo razaranja u Gazi i Izraelu, mogu reći da svaka nova Hamasova raketa koja pogodi metu malo više podriva osjećaj sigurnosti, a jača bijes Izraelaca prema vladi Benjamina Netanyahua. U šesnaest godina, koliko je premijer Izraela na čelu raznih koalicija koje su politički sve više išle u desno, ne samo da nije ni pokušao da riješi problem okupacije palestinskih teritorija i blokadu Gaze, nego ga je uspio sasvim istisnuti iz političkog diskursa i iz glava Izraelaca. Proces normalizacije odnosa sa drugim arapskim zemljama je bio zamišljen tako da sasvim marginalizira okupaciju zapadne obale, blokadu Gaze i stvaranje palestinske države. Brojne vlade koje je predvodio u posljednjih šesnaest godina zapravo su održavale Hamas na vlasti u Gazi i podrivale autoritet Palestinske narodne samouprave, trajno onemogućivši stvaranje palestinske države. Izraelcima, zapadnim partnerima i arapskim sugovornicima je tako mogao reći da nema legitimnog sugovornika u palestinskom vodstvu. Ideja jedinstvene države o kojoj govori Gideon Levy, u ovom trenutku, kao što i sam kaže zvuči nadrealno. Jasno je da nepodnošljive patnje Palestinaca moraju da prestanu i da život kakav je on danas u Izraelu ne može da se nastavi. Da li ima izgleda za izgradnju moderne građanske države u Izraelu/Palestini u neko dogledno vrijeme? Dok ovo pišem, Izraelske vojska ulazi u pojas Gaze. Ciljevi masovnog uništavanja zivota i dobara kojem smo svjedoci, a sada i moguće okupacije, i dalje su nejasni: Šta znači „totalno uništenje Hamasa“? Kako se uništava jedna takva organizacija, i po čemu se prepoznaje njeno uništenje? Na kraju rata između dvije države predstavnici poražene strane potpisuju akt kapitulacije. Kako teroristička organizacija kapitulira? Jedinstvena država je možda jedino trajno rješenje, ali je pitanje „kada“ još uvijek u domenu naučne fantastike.

Ovaj rat polarizirao je svijet pa i BiH. Koje lekcije Bosanci i Hercegovci, prema vašem mišljenju, mogu naučiti iz ovog rata?

Da alternative zajedničkom životu u BiH nema i da se što prije prihvatimo posla. Bivša Jugoslavija je imala neku vrstu moralnog autoriteta među zemljama članicama pokreta nesvrstanih, koji je izgrađen kroz Titovu upornu anti-kolonijalnu politiku. Taj je autoritet građen principijelnim, nepristranim pristupom Bliskom Istoku. U Bosni i Hercegovini se neki ponašaju kao da i danas imaju taj moralni autoritet. Istina je upravo suprotna: žalostan je taj antisemitizam dijela bošnjačke javnosti koji se manifestira na Bh. portalima i političke klase koja na to šuti. Isto je tako tužna islamofobija u zapadnom dijelu Mostara i „navijanje“ za Izraelsku vojsku. Podsjetimo se: svi Palestinci nisu muslimani. Među njima ima i katolika i pripadnika grčke pravoslavne crkve, pa i njihovo legitimno vodstvo (Palestinska narodna samouprava) odražava tu šarolikost. Sasvim je neumjesno na pro-palestinske skupove donositi nekakve religiozne zastave koje s njima nemaju veze. Time ne pomažete ni njima ni sebi. Hrvatski „vitezovi“ iz zapadne Hercegovine, kojima valjda godi agresivnost izraelske vlade, očigledno ne znaju kakvu su ulogu pradjedovi nekih od njih odigrali u genocidu nad Jevrejima na području ustaške NDH. Da se podsjetimo: NDH je sa teritorije BiH deportirala 14,000 Jevreja od kojih je većina stradala u Jasenovcu, zajedno sa Srbima, Romima, komunistima i drugim nepoželjnim „elementima.“ Jedini su kvislinški režim u Evropi koji je imao vlastite koncentracione logore. Umjesto da se navijanjem za ovu ili onu stranu bliskoistočnog konflikta sluganski ulizuju potencijalnim sponzorima i zaštitnicima – Rusiji, Srbiji, Hrvatskoj, Turskoj – bolje bi bilo da se Bosanci i Hercegovci okrenu jedni drugima. Nema ništa gore od rata. Spas ne dolazi izvana.