Izrael i Iran su od nekadašnjih čvrstih saveznika postali zakleti neprijatelji. Kako se razvijalo neprijateljstvo u posljednjih pedeset godina?

Izrael je, nakon svog stvaranja 1948. godine, imao bliske veze sa Iranom, koji postaje druga muslimanska država koja je priznala jevrejsku državu nakon Turske. Oni postaju saveznici pod šahom, Mohammadom Rezom Pahlavijem. U to vrijeme, Iran je bio dom najveće jevrejske zajednice na Bliskom istoku.

Iran i Izrael savezništvo i zajednički interesi

Tokom vladavine posljednjeg Pahlavija, koja je trajala od 1941. do 1979. godine, odnosi između Irana i Izraela bili su posebno fokusirani na poljoprivredu, naftu i vojna i obavještajna pitanja.

U ekonomskim odnosima između Pahlavi Irana i Izraela, nafta je imala istaknuto mjesto. S jedne strane, Izrael je imao hitnu potrebu za naftom za pokretanje, širenje i razvoj svoje industrije, kao i za jačanje svojih vojnih sposobnosti u sukobima sa arapskim zemljama. S druge strane, oskudica prirodnih resursa i naftni embargo koji su nametnule arapske zemlje učinili su naftu strateškim resursom za Izrael. Iran je isporučivao vlastitu naftu izraelskom režimu u zamjenu za nabavku određene moderne vojne opreme i naoružanja.

U tom smislu, Izrael i Iran su 1968. godine osnovali kompaniju za naftovod Eilat-Aškelon. Sporazum je omogućio slanje iranske nafte u izraelsku luku Eilat u Crvenom moru, a zatim transport kopnom do Aškelona, ​​zaobilazeći skupi Suecki kanal u Egiptu.

Što se tiče vojnih odnosa, Iran je postao dio izraelske “doktrine periferije”, saveza s nearapskim muslimanskim državama koji je predložio premijer David Ben-Gurion. Ova doktrina je takođe uključivala Tursku, Etiopiju i manjinske grupe u Libanu i Iraku.

Vrijedi napomenuti i to da je u oblasti obavještajne saradnje tajna policija Pahlavi Irana, SAVAK, stvorena 1957. godine uz pomoć CIA-e i Mossada.

Druga značajna oblast saradnje bila je u kulturnoj sferi. Konkretno, slijedeći tradiciju Pahlavija da sebe smatraju nasljednicima predislamske prošlosti, propaganda izraelskog režima tvrdila je da su Iranci lingvistički, ideološki, rasno i kulturno različiti od Arapa. Unutar ovog narativa, dinastija Pahlavi posmatrala je islam kao nametanje koje su donijele arapske invazije. Do danas, pristalice Reze Pahlavija nastavljaju sa istom vizijom, prikazujući muslimane kao grupu fanatika koji su uništili zemlju i odvratili je od “civiliziranog” zapadnog modela.

Islamska revolucija u Iranu 1979. srušila je šaha, dramatično prekinuvši prijateljstvo između dvije države. Izrael nije priznao novu Islamsku Republiku.

Ajatolasi su Izrael smatrali nezakonitim okupatorima Jerusalima. Međutim, neformalne komercijalne veze su ostale na snazi.
Islamski džihad je postao prva islamistička palestinska organizacija koja je 1980. godine podigla oružje protiv Izraela, s Iranom kao glavnim finansijerom. Ipak, Izrael je Teheranu poslao oko 1.500 projektila kako bi mu pomogao u borbi protiv Sadama Huseina tokom iransko-iračkog rata koji je bjesnio od 1980. do 1988. godine. I u tom je ratu nafta bila glavni pokretač sukoba jer je Irak želio prisvojiti Iranski teritorij koji ima velika nalazišta.

Izrael je napao Liban 1982. kako bi se uništio  palestinske grupe koje su se tamo nalazile. Tadašnji rat za motiv je imao uništenje Palestinske oslobodilačke organizacije.  Vojni avioni su bombardirali i onesposobili bejrutski aerodrom a IDF vojnici su za par dana stigli do Beiruta te počeli opsadu grada, bombardirajući ga 10 tjedana. Beirut je bio izoliran sa zemlje, zraka i mora, bez dovoda hrane i vode. Kao rezultat, ubijeni su i pripadnici PLO-a i obični civili.

Iranska elitna Islamska revolucionarna garda kasnije je podržala stvaranje militantne grupe Hezbolah, koja je vodila kampanju protiv izraelskih snaga iz šiitskih uporišta u južnom Libanu. Izrael je okrivio Hezbolah za napade u inostranstvu, uključujući i Argentinu, gde je u bombardovanju izraelske ambasade 1992. ubijeno 29 ljudi, a u napadu na jevrejsku zajednicu 1994. godine 85 mrtvih.

Tenzije su porasle nakon izbora ultrakonzervativnog Mahmuda Ahmadinedžada 2005. godine, koji je u nekoliko navrata govorio o okončanju Izraela i opisao holokaust kao “mit”. Iran je nastavio obogaćivanje uranijuma u Isfahanu iste godine.

Kada su svjetske sile posredovale u iranskom nuklearnom sporazumu 2015. godine, Netanyahu ga je nazvao “istorijskom greškom”.
On je bio prvi koji je čestitao tadašnjem američkom predsjedniku Donaldu Trumpu kada je povukao Sjedinjene Države iz sporazuma 2018.
Iran je od tada nastavio s obogaćivanjem uranijuma.

Zvanično još uvijek u ratu sa Sirijom, Izrael je tvrdio da želi ostati podalje od građanskog rata koji je izbio 2011. i još tinja.

Ali od 2013. godine, Izrael je – u znak odmazde protiv Hezbolaha i iranskog prisustva na strani sirijskog predsjednika Bashara Assada – izveo stotine zračnih napada na njih u Siriji.

Izrael je počeo da gaji veze sa dugogodišnjim neprijateljem Saudijskom Arabijom, glavnim vjerskim i regionalnim rivalom Irana. U septembru 2020. saudijski saveznici Ujedinjeni Arapski Emirati i Bahrein potpisali su sporazume o normalizaciji odnosa  s Izraelom. Sjedinjene Američke Države su tražile približavanje Izraela i Saudijske Arabije, ali su ti napori poremećeni krvavim ratom u Gazi.

Tokom narednih mjeseci Izrael je optužio Iran za napade na brodove. Iran je optužio Izrael za ciljane atentate i sabotažu fabrike za obogaćivanje uranijuma u Natanzu. Izrael je okrivljen za ciljane napade na Irance u Siriji, uključujući najviše pripadnike Revolucionarne garde 2022. i 2023.
U izraelskom zračnom napadu na iranski konzulat  u Damasku 1. aprila 2024. ubijeno je više od deset ljudi — uključujući dva visoka člana Revolucionarne garde.

Američki predsjednik Joe Biden upozorio je da Iran “prijeti da će pokrenuti značajan napad na Izrael”, obećavajući Izraelu veliku podršku.

Dana 13. aprila — dvije sedmice nakon napada bez presedana na njegove konzularne objekte — Iran je odgovorio slanjem valova dronova sa svoje teritorije prema Izraelu, koji je zatvorio njegov zračni prostor, kao i Irak, Jordan i Liban.

Posljednja dešavanja nova su eskalacija nakon ubistva vođe Hezbolaha, Hassana Nasrallaha  od strane Izraela koji danima bombarduje Liban i nakon što je započeo kopenenu invaziju.

Iran je na te akcije odgovrio slanjem balističkih projektila na različite ciljeve u Izraelu.

Stručnjaci smatraju da bi se sukob mogao dodatno rasplamsati u buretu baruta na Bliskom istoku.