Regionalna prijetnja ili nova šansa: Šta Vučićeva kriza znači za Balkan?

Njegov tekst za Foreign Policy, naslova "Imperijalne fantazije Srbije uvijek se vraćaju kući", prenosimo u cjelosti:

Srbija je u haosu. Deset mjeseci antivladinih protesta, pokrenutih nakon smrtonosnog urušavanja nadstrešnice na željezničkoj stanici u Novom Sadu, gurnulo je zemlju u najdublju političku krizu od svrgavanja Slobodana Miloševića u oktobru 2000. godine.

Desetine hiljada građana izašli su na ulice protiv autoritarnog predsjednika Aleksandra Vučića, dok su snimci provladinih militanata kako brutalno napadaju studentske demonstrante pojačali pritisak na evropske i američke zvaničnike da se distanciraju od Beograda. U javnom diskursu sve češće se spominje “građanski rat”, no posljedice bi mogle daleko nadmašiti same granice Srbije.

Vučić se vratio na političku scenu 2012. godine kao potpredsjednik vlade u novoformiranoj Srpskoj naprednoj stranci (SNS), 2014. postaje premijer, a 2017. predsjednik. Međutim, tokom 1990-ih bio je istaknuti član ultranacionalističke Srpske radikalne stranke, a potom i ministar informisanja u Miloševićevom posljednjem kabinetu. Kao premijer i kasnije predsjednik, brzo je počeo imitirati svog nekadašnjeg šefa: ugušio je slobodne medije, SNS je optuživan za sistematske izborne prevare, a Beograd je agresivno ponovo vezao za Moskvu i Peking.

Ipak, uprkos sve autoritarnijem stilu vladavine, Vučić se nije uspio obračunati s rastućim nezadovoljstvom. Javnost ga masovno krivi za urušavanje u Novom Sadu jer je već dugo suočen s optužbama da unosne građevinske poslove dodjeljuje isključivo političkim saveznicima, zanemarujući sigurnosne standarde.

Teritorijalne pretenzije prema susjedima

Analize događaja uglavnom se fokusiraju na proteste kao priliku za obnovu legitimne, demokratske vlasti u zemlji. No rijetko se razmatraju šire posljedice mogućeg pada režima, ili njegovog opstanka, na Zapadni Balkan.

To je ozbiljan propust, jer su lideri Srbije od Miloševićevog pada pa do danas nastavili da u središte državne politike stavljaju teritorijalne i političke pretenzije prema susjedima. Vučić je u tome najuporniji. Kako je nedavno ocijenio Guardian: “[Vučić] je maligno prisustvo u politici zapadnog Balkana. Van granica Srbije, dugo je njegovanjem etnonacionalističke agende prema Kosovu i Republici Srpskoj - entitetu s većinskim srpskim stanovništvom u Bosni i Hercegovini - destabilizirajuće djelovao u regiji”.

Vučićeva privrženost ideji “Velike Srbije”, koja se oslanja na teritorije susjednih država, najjasnije je razotkrivena tokom smrtonosnog napada paravojnih formacija u Banjskoj 2023. godine na Kosovu. Uprkos oštrim kritikama tadašnje Bidenove administracije, on i dalje šalje signale o ambiciji da objedini Srbe širom Balkana.

Za mnoge van Srbije i dalje je nejasno predstavljaju li protesti istinski otklon od Vučićeve ideološke matrice. Njegova lična nepopularnost nije sporna. No prisustvo ratnih veterana optuživanih za zločine na Kosovu, česta upotreba nacionalističke ikonografije i retorike, kao i podrška mobilizacijama iz redova ekstremne desnice, izazivaju zabrinutost.

Može li Srbija biti drugačija?

Može li Srbija biti drugačija? Bi li Vučićevo svrgavanje zaista značilo preobražaj društva, ili tek uspon nove nacionalističke elite? Moderna srpska historija sugerira da su pokušaji spajanja demokratskog uređenja sa imperijalističkom vanjskom politikom osuđeni na propast.

Od 1878. niz režima nastojao je širiti granice Srbije, ali je osim pripajanja Vojvodine 1918. svaki pokušaj završio neuspjehom. Kolonizacija Kosova i (Sjeverne) Makedonije propala je; unija s Crnom Gorom se raspala; ratovi protiv Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine okončani su porazima.

Čak je i Republika Srpska, ratom stvoreni entitet u Bosni i Hercegovini koji su Miloševićeve snage iznjedrile, a Dejtonski sporazum ugradio u okvire bosanske države, danas političko-ekonomski slomljena struktura. Dugogodišnji lider Milorad Dodik, uz podršku Beograda, uklonjen je s funkcije odlukom suda; stanovništvo masovno odlazi; natalitet strmoglavo opada; privreda je potpuno zavisna od Sarajeva.

Štaviše, svaki pokušaj teritorijalne ekspanzije Srbije od 1918. završavao je time da se nasilje najprije usmjereno prema susjedima vraćalo protiv samog srpskog naroda. Od protjerivanja muslimana nakon 1835, preko zločina nad Albancima u Balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu, obespravljivanja Bošnjaka u Kraljevini Jugoslaviji, njihovog progona i ubijanja od strane srpskih nacionalista 1940-ih, pa sve do Miloševićevih ratova 1990-ih i današnje Vučićeve vladavine – kontinuitet se jasno ocrtava.

"Imperijalnu megalomanija" mora biti odbačena

Ako danas srpsko društvo zaista želi obnovu demokratije, mora odbaciti imperijalnu megalomaniju svojih vođa i započeti proces historijskog pomirenja.

Nažalost, o tome se u današnjoj Srbiji rijetko govori otvoreno. Još gore, mnogi strahuju da bi takva istina poslužila kao argument režimu i njegovim tvrdnjama o “obojenoj revoluciji” koju navodno orkestrira inostranstvo.

Ipak, to ostaje nužno. Bez katarze kroz priznanje zločina i ideologije koja je zarobila generacije, Srbija ne može napraviti iskreni iskorak naprijed.

Istinski demokratska Srbija prihvatila bi suverenitet Kosova i priznala nužnost NATO intervencije 1999. godine. Istinski demokratska Srbija priznala bi genocidni rat agresije protiv Bosne i Hercegovine između 1992. i 1995, i omogućila toj zemlji da se bez stalnog uplitanja Beograda (ili Zagreba) razvija prema ustavnom poretku u skladu s Evropskom konvencijom o ljudskim pravima. Takva Srbija ne bi pokušavala rušiti vlade susjednih država niti podrivati njihove kulturne i vjerske institucije.

Tačno je da i ovi protesti možda neće donijeti generacijsku promjenu koja je potrebna Srbiji i regionu. Ali nude priliku da se taj proces obnovi. To je šansa da se pojave novi lideri, da se usvoje nove ideje i da u Srbiji počnu novi razgovori. Njeni susjedi će s pravom ostati oprezni prema svakoj najavljenoj transformaciji u Beogradu. Ipak, i oni bi trebali gajiti nadu da bi moglo doći do otopljavanja dugotrajnih međudržavnih sukoba, od kojih je gotovo svaki imao Srbiju u svom središtu.

Drugačija Srbija može izgledati nevjerovatno, ali je moguća. Njena osnovna pretpostavka jeste odlazak Aleksandra Vučića.

╰┈➤ Program N1 televizije možete pratiti UŽIVO na ovom linku kao i putem aplikacija za Android /iPhone/iPad