Tokom posljednje decenije je posebno istaknuto i prošireno jedno od represivnih sredstava autokratksih sistema, a to su takozvani “zakoni o stranim agentima”, piše Abigail Skalka iz fondacije National Endowment for Democracy (NED). Ona navodi da autokrate često pravdaju takve zakone tvrdeći da su uvedeni i u liberalnim demokratijama. Međutim, kako objašnjava Skalka, postoje ključne razlike između tih zakona.
Ona analizu započinje s primjerom Yurija Duda. Navodi da, mada on nije špijun, u aprilu 2022. godine, neposredno nakon što je Rusija započela invaziju na Ukrajinu, rusko ministarstvo pravde je dodalo ime ovog ruskog YouTubera i novinara njemačkog porijekla u registar “stranih agenata”, čime ga je Kremlj praktično nazvao izdajnikom. Ovo je bio samo poslednji potez u napadu koji je država pokrenula protiv Duda, koji je sa preko 10 miliona pretplatnika jedan od najpopularnijih Youtubera u Rusiji. Njegovi antiratni video snimci, koji skupljaju milione pregleda, učinili su ga metom režima.
Skalka piše da ovo pokazuje “uobičajenu praksu među autoritarcima: represiju putem legalnih sredstava”, ili ono što politikolog Javier Corrales naziva “autokratskim legalizmom“.
“Jedno represivno sredstvo postalo je posebno istaknuto, a njegova primjena široko rasprostranjena, tokom posljedne decenije: takozvani zakon o stranim agentima”, navodi ona.
Ruski zakon iz 2012. prvobitno je dozvolio tužiocima da optuže one koji su primili finansijsku ili materijalnu pomoć iz inostranstva kao strane agente. Međutim, zakon je ažuriran, dajući službenicima široku diskreciju da u registar stranih agenata uključe svakoga za koga se smatra da je “pod stranim uticajem”.
“Ova sveobuhvatna formulacija daje ruskim vlastima – i onima koji ih imitiraju – izuzetan prostor za represiju. Dok su autoritarni režimi dugo zatvarali, cenzurisali, pa čak i ubijali svoje protivnike bez ikakvog pravnog izgovora, zakoni o stranim agentima koji se stalno šire predstavljaju izgovor za odvraćanje kritika o njihovoj praksi. I oni zgodno otvaraju vrata kakvom zabludi koji tvrdi da su prakse i ciljevi autoritarnih režima isti kao i demokratskih”, piše Skalka.
Zatim navodi nekoliko primjera.
Navodi da je prošlog mjeseca u Kirgistanu potpisan zakon koji je naizgled inspirisan ruskim modelom, da je slučan zakon kroz slovačko zakonodavstvo, a da je u Gruziji, gdje su masovni protesti blokirali usvajanje originalnog kontroverznog zakona o stranim agentima u proljeće 2023., zakonodavci ponovo uveli nepopularan nacrt zakona.
Ističe da su se slični zakoni također pojavili u Mađarskoj, Singapuru, Salvadoru, Zambiji i bh. entitetu Republici Srpskoj.
Podsjetimo, u NSRS je usvojen Nacrt zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija, a Vlada ovog entiteta utvrdila je Prijedlog zakona. Ipak, još nije prošao sve korake da bi bio proglašen zakonom.
“Ućutkati one koji kritikuju vlast”
Skalka navodi da zakoni o stranom uticaju imaju za cilj da ućutkaju glasove koji su kritični prema režimu na različite načine.
“Oni obično prisiljavaju aktere civilnog društva koji primaju novac iz inostranstva da se registruju kod vlade, dok istovremeno ovlašćuju vlasti da istražuju, vrše racije, kažnjavaju i proizvoljno deregistruju organizacije. Štaviše, oni stvaraju zastrašujući efekat na čitavo civilno društvo u cjelini: Svaka grupa koja prima strano finansiranje odustaje od građanskog angažmana iz straha od toga da budu na meti države. Ovi nejasno sastavljeni zakoni, koji su sastavni dio autoritarnog upravljanja, stvaraju mogućnosti za državu da stigmatizira, oslabi i na kraju da razbije grupe koje smatraju prijetećima”, navodi ona.
Ističe da, iako se ovi tipovi zakona često povezuju s neslobodnim ili poluautoritarnim zemljama, istina je da liberalne demokratske vlade također imaju svoje verzije zakona o stranim agentima.
Prvi zakon osmišljen za praćenje stranih agenata donesen je u Sjedinjenim Državama 1938. godine. Tek posljednjih godina su Australija i Evropska unija, između ostalih, počele razvijati vlastite verzije.
Međutim, Skalka ističe da su ovi zakoni “kvalitativno drugačiji od onih koji potiču iz autokratskih ili poluautokratskih konteksta”.
“U uslovima vladavine prava, oni su uglavnom zabrinuti za demokratski integritet. Oni sadrže zaštitne mjere za ograničavanje zloupotrebe. Razlozi za ponovno interesovanje ovih demokratija za ovu vrstu zakona su jasni: oštri pokušaji manipulacije moći režima u Pekingu, Moskvi, Rijadu i drugdje sve više ugrožavaju demokratije u svijetu”, piše ona.
“U kontekstu u kojem su autoritarni režimi sve više ohrabreni da iskoriste otvorenost demokratija, zakoni koji ograničavaju zloćudne oblike stranog uticaja postali su važna oruđa za zaštitu otvorenih i često ranjivih institucija”, dodaje.
“Moralna ekvivalentnost”
Ističe da se autokratije oslanjaju na “moralnu ekvivalentnost”, te da njihovi lideri koriste argumente da “oni nastoje učiniti isto što i demokratije” kako bi “prikrili svoje zlonamjerne namjere”.
Navodi da autokrate koji iznose restriktivne zakone o stranim agentima vole da povlače eksplicitne veze između svojih zakona i onih koji u demokratijama, posebno Zakona o registraciji stranih agenata Sjedinjenih Država (FARA).
Napominje da je u septembru 2023. godine Vladimir Putin branio ruski zakon o stranim agentima tvrdeći da je on “skoro kopija [FARA], samo što je mnogo liberalniji”. Također je predsjednik vladajuće stranke Gruzije insistirao na tome da je nacrt zakona njegove stranke iz 2023. “daleko blaži od njegove američke verzije”.
Kada je predsjednik El Salvadora Nayib Bukele privukao kritike zbog predlaganja restriktivnog zakona o stranim agentima 2021. godine, on je na svom Twitter profilu objavio link do FARA web stranice Ministarstva pravde Sjedinjenih Država i ustvrdio da je njegov prijedlog “u osnovi isti zakon koji su oni donijeli u Sjedinjenim Američkim Državama”. Političari u Nikaragvi, Mađarskoj i Kirgistanu također su pokušali spojiti svoje zakone sa FARA-om.
“Ipak, njihova namjera je da potisnu glasove i kontrolišu ih”, piše Skalka, te dodaje da, uprkos entuzijastičnim naporima autokrata da svoje zakone izjednače sa zakonima koji potiču iz liberalnih demokratija, među njima postoje ključne razlike.
Razlike između zakona u demokratijama i u autokratijama
Među najvažnijim razlikama je, kako objašnjava ona, uloga odnosa između finansijera i “agenta”. FARA se primjenjuje samo u prisustvu odnosa koji “nastaje kada agent ‘djeluje kao predstavnik ili na drugi način u ime druge osobe’ i gdje ‘tha osoba koju zastupa ima pravo kontrolirati radnje agenta’”. Da bi se kvalifikovao kao strani agent prema FARA-u, akter civilnog društva mora raditi u ime ili po nalogu svog stranog fiansijera.
Nasuprot tome, zakoni o stranim agentima koji su osmišljeni da budu represivni često se primjenjuju “ako [organizacija civilnog društva] dobije međunarodno financiranje (u bilo kojem iznosu) i bavi se široko definiranim ‘političkim aktivnostima’, čak i ako ne postoji veza između međunarodnog finansiranja i političke aktivnosti”, piše Skalka.
Kao primjer navodi Nikaragvu, koja je prisilila stotine organizacija na zatvaranje, “uključujući lokalni konjički centar i njegov nacionalni ogranak Operacije Smile (međunarodna inicijativa koja pruža besplatnu operaciju korekcije rascjepa nepca za djecu kojoj je to potrebno) — uprkos tome što nema naznaka da te organizacije djeluju po nalogu stranog finansijera”.
“Opsežni zakoni koje predlažu autoritarci često ne prave razliku između resursa koji se koriste da utiču na politiku i onih koji se koriste u druge svrhe. Zakon koji je predložen u EU, na primjer, “ne pokriva strano finansiranje koje nije povezano s aktivnostima lobiranja”. U Sjedinjenim Državama, FARA sadrži izuzeća za “subjekte koji se bave isključivo vjerskim, školskim, akademskim ili naučnim aktivnostima ili likovnom umjetnošću”, kao i za one “koji se bave traženjem ili prikupljanjem sredstava za medicinsku pomoć, ‘ili hrane i odjeće za ublažavanje ljudske patnje’”, piše ona.
S druge strane, kineski zakon o stranim nevladinim organizacijama iz 2017. nametnuo je tako intenzivna ograničenja agencijama za usvajanje da su morale prekinuti svoj program Journey of Hope, koji je podsticao međunarodno usvajanje djece s posebnim potrebama.
“Mnogi zakoni koje su osmislili autoritarni režimi uglavnom su usmjereni na organizacije civilnog društva – isključujući kompanije ili druge aktere koji se bave politikantstvom – što ukazuje da je pravi cilj zakona da se ućutka civilno društvo, a ne da promovira transparentnost”, navodi Skalka.
Ona također analizia jezički i kulturološki kontekst ovih zakona.
Naime, u Rusiji je izraz “strani agent” sinonim za “špijun” ili “izdajnik”, te “sama takva oznaka otežava organizacijama da rade svoj posao, uništavajući njihov kredibilitet sugerirajući da su marionete Zapada”.
Marina Agalcova, viša pravnica ruske nevladine organizacije Memorial, rekla je za Washington Post: “[u] sovjetsko vrijeme… imali smo ‘špijune’ posvuda. A termin “strani agent” na ruskom se smatra špijunom. Vlada pokušava staviti etiketu ‘špijuna’ na ljude koji kritikuju vladu i ne slažu se s njenom politikom”.
Prema zakonu o stranim agentima, organizacija Memorial, organizacija koja je primila Nobelovu nagradu za mir 2022., zatvorena je u decembru 2021., a njeno osoblje i dalje se suočava s policijskim racijama.
Na kraju Skalka ističe da demokratski akteri moraju ostati budni na argumente autokrata koji “sugerišu lažnu ekvivalenciju između autokratija i liberalnih demokratija”.
“Demokratski sistemi moraju biti oprezni u pogledu zaštite vlastitog društva od zlonamjernih upada, dok ostaju vjerni vlastitim principima i standardima. Ovo je još važnije, s obzirom na to da autoritarne vlasti prihvataju prikaz transparentnosti i odgovornosti kao opravdanje za gušenje onih grupa civilnog društva koje su toliko potrebne u ovim represivnim zemljama”, piše ona.
Kakvo je tvoje mišljenje o ovome?
Budi prvi koji će ostaviti komentar!