Jevrejski list o Stocu i "intervenciji sarajevskih muslimana" koja je oslobodila zarobljene Jevreje

“Skriven u slikovitom krajoliku Hercegovine, gradić Stolac je dragulj ispunjen slojevima istorije. Poznat po svojim antičkim ilirskim korijenima, srednjovjekovnim tvrđavama i osmanskom šarmu, Stolac čuva i jedno potresno, manje poznato poglavlje multikulturalne priče Bosne i Hercegovine: svoje jevrejsko naslijeđe”, piše autor Meyer Harroch za NYJTG u tekstu koji je danas prenio, između ostalih, i izraelski Times of Israel.

U središtu te priče nalazi se historijsko jevrejsko groblje u Stocu i izuzetno naslijeđe rabina Moše Danona, “duhovnog vođe čije putovanje i dalje odjekuje ovim krajevima”.

On objašnjava da priča o Jevrejima u Stocu počinje sa Sefardskim Jevrejima koji su pobjegli sa Iberijskog poluostrva nakon protjerivanja iz Španije 1492. godine.

“Pod relativno tolerantnim Osmanskim Carstvom, mnogi su se nastanili u gradovima širom Bosne i Hercegovine, uključujući Stolac — tada živahno trgovačko središte duž osmanskih karavanskih puteva”.

Iako brojčano mala, jevrejska zajednica u Stocu igrala je važnu ulogu u komercijalnom i zanatskom životu grada. Poput svojih sefardskih sunarodnjaka u Sarajevu i Mostaru, sačuvali su svoj jezik (ladino), vjerske običaje i zajednički identitet, dok su istovremeno doprinosili širem osmanskom društvu. Njihov kulturni i ekonomski pečat i danas je prisutan u naslijeđu Stoca.

Svjedočanstvo nestale zajednice

Na mirnom brežuljku s pogledom na grad, jevrejsko groblje u Stocu jedno je od najstarijih i najznačajnijih sefardskih grobalja u Bosni i Hercegovini. Datira najmanje iz 17. ili 18. stoljeća i sadrži desetine nadgrobnih spomenika, od kojih su mnogi bogato ukrašeni natpisima na hebrejskom i ladino jeziku.

Umjetnički izrađene horizontalne sefardske nadgrobne ploče ukrašene su simbolima poput Davidove zvijezde, svijećnjaka za žene i svećeničkih ruku za Kohane. U hladu starih stabala nalaze se i grobovi dvojice jevrejskih vojnika iz austrijske vojske, od kojih je jedan nosio ime Arnold Silberstein (umro 1889).

“Ovi tihi spomenici svjedoče o zajednici koja je nestala tokom Holokausta, ali nikada nije zaboravljena”, piše Harroch.

Jedan upečatljiv epitaf, ispisan na hebrejskom, nalazi se na grobu rabina Moše Danona:

OVAJ KAMEN KOJI JE OVDE PODIGNUT

NEKA BUDE KAO ZNAK I SPOMENIK

UKOPA JEDNE SVETE OSOBE

ČIJA SU DJELA ČUDESNA

O NJEMU SE MOŽE KAZATI

DA JE BIO POBOŽAN I SVET

RABIN MOŠE DANON

BIO JE NAŠ UĆITELJ I RABIN

NJEGOVA DOBRA DJELA

NEKA NAM POMOGNU. AMEN.

ODIJELIO SE OD OVOGA SVIJETA

DANA 20.SIVANA 5590 /1830g/

Putovanje i naslijeđe rabina Moše Danona

Ugledni rabin iz Sarajeva Moše Danon je 1830. godine krenuo na put kako bi ispunio zavjet da stigne u “Svetu zemlju”. Međutim, nikada nije stigao. Razbolio se u blizini Stoca i umro na putu, te je sahranjen tačno na mjestu gdje je preminuo, u skladu sa jevrejskom tradicijom. Njegov grob je ubrzo postao mjesto hodočašća.

Harroch piše da korijeni ovog putovanja sežu u potresno poglavlje sarajevske jevrejske historije.

“Godine 1819, jedan jevrejski obraćenik na islam, Moše Haviljo, izazvao je progon svoje bivše zajednice. Nakon Haviljove iznenadne smrti, lokalni Jevreji su zatvoreni i suočeni s prijetnjom pogubljenja. Hrabrom intervencijom sarajevskih muslimanskih stanovnika, oni su oslobođeni, a korumpirani paša smijenjen. U znak zahvalnosti, rabin Danon je zavjetovao putovanje u Palestinu”.

Navodi se da je tradicija hodočašća na grob rabina Danona počela oko 1840. godine, deset godina nakon njegove smrti.

“Tokom mnogih godina, jevrejski hodočasnici — kojima su se ponekad pridruživali i lokalni muslimani i kršćani — posjećivali su grob svake prve nedjelje u julu, što govori o njegovom međukonfesionalnom značaju”.

Danas grob rabina Danona stoji na jevrejskom groblju u Krajišini kod Stoca, obilježen kamenim spomenikom u obliku ploča Deset zapovijesti, ispisanim hebrejskim molitvama. Staza u obliku menore vodi do mjesta, naglašavajući njegovu svetost. Obližnja zgrada, zvana Havra, služi kao utočište za molitvu i žaljenje, čuvajući sjećanje na Danona i njegov narod.

Svake godine, hodočašće vodi hazan Igor Kožemjakin, duhovni vođa Aškenaske sinagoge u Sarajevu, na grob rabina Moše Danona u Stocu. Događaj se održava u nedjelju najbližu 20. sivanu, što je tradicionalni datum hodočašća. Iako mnogi učesnici možda ne pristupaju događaju isključivo s religioznog aspekta, svi dijele duboku emocionalnu i kulturnu povezanost s tradicijom. Za njih je to način da odaju počast jevrejskom naslijeđu Bosne i osjećaju pripadnost jednoj dugoj, otpornoj istoriji.

Godine 2003, Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je grob i njegovu okolinu nacionalnim spomenikom, potvrđujući njegov historijski i duhovni značaj.

Uništenje i napori za očuvanje

Kao i mnoge jevrejske zajednice širom Evrope, Jevreji Stoca su gotovo potpuno uništeni tokom Holokausta. Pod fašističkim ustaškim režimom, koji je sarađivao s nacističkom Njemačkom, mnogi su deportovani u koncentracione logore poput Jasenovca i Lobor-Grada. Malo ih je preživjelo.

Groblje, koje je nekada bilo zapušteno i obraslo, posljednjih godina privlači pažnju historičara i aktivista za očuvanje kulturne baštine koji prepoznaju njegov značaj. Uloženi su napori u dokumentaciju nadgrobnih spomenika i održavanje prostora, kako bi se osiguralo da glasovi onih koji tu počivaju ne utihnu.

Iako danas više nema jevrejske zajednice u Stocu, grad i dalje ostaje duboko povezan sa svojim jevrejskim naslijeđem, piše Harroch.

On navodi da ovo groblje, koje je možda manje posjećeno od onih u Sarajevu ili Mostaru, ipak stoji kao “tih, ali snažan podsjetnik na sefardsko naslijeđe Balkana”.

“Njegovi spomenici govore o otpornosti, vjeri i duhu naroda koji je, čak i u progonstvu, izgradio živote ispunjene značenjem i povezanošću. Za jevrejskog putnika, posjeta Stocu nije samo historijsko putovanje — to je čin sjećanja i kontinuiteta, koji povezuje stoljeća jevrejskog života u jugoistočnoj Evropi”.

╰┈➤ Program N1 televizije možete pratiti UŽIVO na ovom linku kao i putem aplikacija za Android /iPhone/iPad