Politički aranžmani stvoreni na Balkanu da se uravnoteže zahtjevi etničkih grupa su "sve nesigurniji", a Rusija to pokušava iskoristiti kako bi blokirala pristup zemalja regije EU i NATO-u, navodi se u analizi koju je objavio Council on Foreign Relations (CFR). Ističe se da u Bosni i Hercegovini Moskva podržava "separatizam bosanskih Srba" zvanično preko bh. entiteta Republike Srpske, a i neformalno preko "kulturnih, vjerskih, obrazovnih i paravojnih grupa". Također se navodi da Moskva "daje prednost hrvatskim nacionalistima u zemlji koji također nastoje potkopati dejtonski okvir kako bi pomogli u zaustavljanju reformi koje bi Sarajevu mogle omogućiti da napreduje u procesu pristupanja".
Kako navodi James McBride iz CFR-a, “Balkan je vijekovima bio u centru nadmetanja velikih sila” a Rusija je dugo igrala jednu od vodećih uloga, “podržavajući svoje slavenske i pravoslavne hrišćanske saveznike u Srbiji i drugdje u regionu”. Raspad Jugoslavije 1990-ih i sukobi koji su rezultirali su, kako piše on, “vratili Balkan na čelo evropske politike“.
“Sada, više od dvije decenije nakon jugoslovenskih ratova, politički aranžmani stvoreni da se uravnoteže zahtjevi bezbrojnih etničkih i vjerskih zajednica postaju sve nesigurniji. Dok veći dio regiona traži dublju integraciju s Evropskom unijom (EU) i Organizacijom Sjevernoatlantskog pakta (NATO), zapadni analitičari kažu da Moskva pokušava iskoristiti tinjajuće tenzije kako bi blokirala te napore. Međutim, oni kažu da bi rat ruskog predsjednika Vladimira Putina u Ukrajini mogao potkopati utjecaj Rusije na Balkanu, a zapadne zemlje bi trebale iskoristiti priliku da se ponovo posvete regionu“, piše on.
Dodaje da je geopolitički antagonizam oko regiona rastao decenijama nakon raspada Jugoslavije 1990-ih i ratova koji su uslijedili, te da su, kako su se već zategnuti odnosi između Rusije i Zapada dodatno pogoršali zbog rata u Ukrajini, tenzije porasle i na Balkanu.
Objašnjava da su pokušaji da se balkanske nacije uvedu u zapadne institucije nailazili na odbijanje Rusije i “lokalnih nacionalističkih i separatističkih grupa” koje ona podržava.
“Sa baukom neriješenog sukoba koji se nazire u Bosni i Hercegovini i između Srbije i Kosova, zapadni analitičari kažu da Moskva nastoji iskoristiti tekuću nestabilnost kako bi održala svoj utjecaj i oslabila EU i NATO“, navodi on.
Šta je rat u Ukrajini značio za ulogu Rusije u regionu?
Analitičari kažu da je Putinova invazija podigla ulog za balkanske vlade. Kako navodi McBride, situacija u Srbiji je možda najnesigurnija, “jer predsednik Aleksandar Vučić odmjerava napore EU da izoluje Moskvu naspram dugogodišnjih veza njegove zemlje sa Rusijom, posebno njenog oslanjanja na rusku energiju i diplomatske podrške za njen stav o Kosovu”. Do sada je on “hodao po užetu”, razljutivši Moskvu i mnoge svoje pristalice pridruživši se rezoluciji UN-a kojom se osuđuje invazija Ukrajine i odbija priznanje ruske aneksije. Istovremeno je međutim, ljutio lidere EU odbijanjem da se pridruži režimu sankcija bloka. Dok je EU vršila pritisak na sveobuhvatne zabrane ruskih energenata, Vučić je umjesto toga sklopio trogodišnji ugovor o snabdijevanju gasom sa Rusijom.
Međutim, neki analitičari tvrde da bi rat mogao oslabiti poziciju Rusije na Balkanu, gdje mnogi kreatori politike negoduju zbog poremećaja koji je izazvao. Maxim Samorukov iz organizacije Carnegie Endowment for International Peace piše da je Putinova upotreba kosovske kandidature za nezavisnost da bi opravdao referendume o aneksiji u istočnoj Ukrajini naljutila mnoge srpske nacionaliste koji to vide kao legitimisanje zahtjeva Kosova.
Navodi se da je Vučić odgovorio na to tako što se sve više distancirao od Kremlja, te da je rat je podstakao Srbiju, koja se oslanja na ruski uvoz za skoro sav svoj gas i veliki dio svoje nafte, da traži energetsku diversifikaciju. Vučić je najavio da će Srbija zbog zabrana EU ruske nafte graditi nove rafinerije sposobne za procesuiranje sirovina iz cijelog svijeta. U 2023. godini, zemlja je takođe potpisala novi ugovor o isporuci prirodnog gasa iz Azerbejdžana.
U međuvremenu, od invazije na Ukrajinu, mirovna misija EU u Bosni i Hercegovini (EUFOR) skoro je udvostručila svoje snage na otprilike 1.100 raspoređenih pripadnika. Neki zagovornici proširenja NATO-a iskoristili su trenutak da se zalažu za ubrzani ulazak zemlje u alijansu. Preokret bi također mogao povećati hitnost u Briselu: u julu 2022., države članice su postigle dogovor o deblokadi dugo zastalih pregovora o uvođenju Albanije i Sjeverne Makedonije u EU, ali napredak u otklanjanju preostalih prepreka i dalje je spor.
Koji su interesi Rusije na Balkanu?
“Moskva je dugo nastojala da igra balansirajuću ulogu podržavajući svoje srpske saveznike. To je cilj koji datira vijekovima unazad, dok je Rusko carstvo razvijalo bliske kulturne, političke i vjerske veze sa Balkanom. Uz kontrolu nad regijom koju su osporavale katoličke zapadne sile i islamsko Osmansko carstvo, Rusija se pozicionirala kao saveznik i pokrovitelj pravoslavnih Slavena, posebno u Bugarskoj, Rumuniji i Srbiji“, navodi se u analizi.
U modernoj eri, zapadne intervencije u Jugoslaviji, a posebno NATO bombardovanje Kosova 1999. godine, koje je tada bilo otcepljena pokrajina Srbije, doživljavalo se kao znak sve manjeg uticaja Rusije.
“Za Putina, koji je preuzeo vlast manje od godinu dana kasnije, sukob na Kosovu bio je temeljna pritužba zapadnim silama. On je napade NATO-a na srpske snage vidio kao izjavu namjere da ruski interesi više neće biti ozbiljno razmatrani u međunarodnom donošenju odluka. Njegova vlada će se suprotstaviti međunarodnim sudovima za ratne zločine za srpske lidere, povući svoje mirovne snage sa Kosova 2003. i blokirati priznanje nezavisnosti Kosova od strane UN-a 2008. godine. Pod Putinom, Rusija je nastojala da povrati svoju ulogu posrednika moći u evropskoj politici i sile na koju se treba računati na globalnoj sceni“, navodi se.
Zatim se citira analitičar za sigurnost Stanislav Secrieru, koji smatra da je “Balkan u centru u Putinovim argumentima za povratak “multipolarnosti” u svjetskim odnosima, u suprotnosti s onim što on vidi kao unipolarni poredak kojim dominiraju SAD“.
Širenje NATO-a je također u središtu Putinovih pritužbi protiv Zapada; on tvrdi da su zapadni lideri prekršili svoju obavezu da se odreknu ekspanzije na istok i umjesto toga nastoje da opkole i unište Rusiju. Moskva vidi bliske odnose sa balkanskim zemljama kao sredstvo za sprečavanje njihovog pristupanja i NATO-u i EU, i način da projektuje svoju pomorsku moć na Mediteranu, što je još jedan dugogodišnji cilj ruskog državnog upravljanja. Crna Gora je, na primjer, imala posljednje luke koje nisu unutar NATO-a na Jadranskom moru prije nego što je pristupila alijansi 2017. godine.
Kako je Rusija ostvarila uticaj?
Navodi se da se ruski pristup fokusira na “pronalaženju jeftinih ili asimetričnih sredstava za usporavanje integracije Balkana u zapadne institucije uz produbljivanje veza sa Srbijom i srpskim grupama širom regiona” te da se nastoje “iskoristiti regionalne podjele i pojačati tenzije između etničkih i vjerskih zajednica“.
Pored toga, ruska vlada mobiliše firme koje kontroliše država, uključujući energetskog giganta Gazprom i državnu banku Sberbank, da izvrše investicije širom regiona za koje smatra da će pojačati njen politički uticaj.
Kako se navodi, Moskva se također pokazala vještom u “brisanju granica između zvaničnih i nezvaničnih državnih aktivnosti”, te je često djelovala preko grupa koje je zastupaju. Njeguje uticaj kroz nevladine organizacije, te podržava određene klubove, škole, sportske timove, vjerske centre, medije i boračke grupe.
“Njegovanje ove meke moći daje Rusiji uticaj na široki sloj društva, dok Kremlj može da negira umješanost“, navodi se.
Zatim McBride navodi nekoliko primjera za ovo, od kojih je prvi u vezi Srbije i Kosova. Navodi da, blokirajući priznanje nezavisnosti Kosova u UN-u, “Moskva se pozicionira kao branilac srpskog teritorijalnog integriteta“, što povećava popularnost Rusije među Srbima i vrši pritisak na Beograd da održi prijateljske odnose sa Moskvom. Diplomatija na visokom nivou, kao što je Putinova državna posjeta Beogradu 2019. godine, nastoji da dodatno učvrsti ovaj odnos. Bilateralne vojne veze su porasle, a Srbija kupuje više ruskog oružja, uključujući sisteme protivvazdušne odbrane, protivtenkovsko oružje i dronove. Njihove vojske izvode zajedničke vežbe, a neki američki kreatori politike kažu da je humanitarni centar koji vodi Rusija u Nišu, u Srbiji, paravan za obavještajne operacije širom regiona.
“Na nezvaničnom nivou, ruski državljani pomažu u finansiranju i organizovanju nacionalističkih i paravojnih grupa, uključujući i kontroverzne kampove za obuku srpske omladine u vojnom stilu“, navodi on.
Ističe da Rusija također ima uticaj kroz vjerske veze: “Srpska pravoslavna crkva očekuje da će šira Ruska pravoslavna crkva podržati njene tvrdnje na Kosovu, koje sadrži neke od najsvetijih vjerskih objekata pravoslavlja. Ruske pravoslavne dobrotvorne grupe, od kojih najveću vodi ruski milijarder i bliski Putinov saveznik Konstantin Malofejev, djeluju u Srbiji i na cijelom Balkanu, šireći ideje o panslavenskoj civilizaciji suprotstavljenoj Zapadu“.
Energetska i zdravstvena diplomatija također igraju ulogu. Srbija je 2008. godine dala Gazpromu većinski udio u svojoj nacionalnoj naftnoj kompaniji, a prirodni gas dobija iz ruskih izvora. I tokom pandemije COVID-19, Rusija je brzo krenula da Srbiji obezbijedi medicinske potrepštine i doze vakcine Sputnik, iako je Vučićeva vlada na kraju diverzifikovala snabdevanje vakcinom.
Naredni primjer koji navodi McBride je Bosna i Hercegovina.
On objašnjava strukturu države prema Dejtonskom sporazumu, navodeći da je stvoren “delikatan balans” između dva entiteta, Federacije BiH i Republike Srpske.
Viši saradnik CFR-a Charles A. Kupchan upozorio je da je “s rastućim separatističkim raspoloženjem ta ravnoteža ugrožena“.
“Rusija je podržala separatizam bosanskih Srba i zvanično, preko Republike Srpske, i neformalno kroz bezbroj kulturnih, vjerskih, obrazovnih i paravojnih grupa“, navodi se, te se dodaje da je Moskva pojačala podršku predsjedniku RS Miloradu Dodiku, koji je obećao da će povući entitet iz državnih institucija BiH.
“Ruski dobavljači oružja pomogli su u naoružavanju policijskih snaga Republike Srpske, dok su ruski plaćenici obučavali pripadnike paravojnih grupa bosanskih Srba“, navodi se.
Dalje se navodi da Moskva “također daje prednost hrvatskim nacionalistima u zemlji koji također nastoje potkopati dejtonski okvir kako bi pomogli u zaustavljanju reformi koje bi Sarajevu mogle omogućiti da napreduje u procesu pristupanja“.
U međuvremenu, neki analitičari kažu da je Rusija iskoristila svoj utjecaj na Vijeće sigurnosti UN-a da oslabi mandat EUFOR-a, što je dovelo do poziva na veću ulogu NATO-a tamo. Ruske diplomate upozorile su da bi ulazak Sarajeva u NATO predstavljao “neprijateljski čin”.
Rusija je, kako navodi McBride, imala uticaja i drugdje u regionu, te se oštro protivila pristupanju Crne Gore NATO-u, “obećavajući neodređenu odmazdu ako joj se pridruži. Crnogorski tužioci su 2016. godine optužili ruske obavještajne agente da su pomogli u planiranju državnog udara čiji je cilj bio rušenje pro-NATO vlade. Osude u ovom slučaju su poništene u žalbenom postupku 2021. godine, a priroda događaja ostaje sporna)“.
Navodi se da je Moskva također pokušala da ugrozi ulazak Sjeverne Makedonije u NATO i EU, a napredak u oba slučaja bio je blokiran skoro dvije decenije zbog spora sa susjednom Grčkom. Dok su Skoplje i Atina 2018. pristupili kompromisu, “Moskva je podsticala protivljenje sporazumu kroz različite kanale, uključujući finansiranje organizatora lokalnih protesta“. To je navelo Grčku da protjera ruske diplomate i upozori svog dugogodišnjeg saveznika da se ne miješa u njene poslove. Sjeverna Makedonija se pridružila NATO-u 2020.
Kako je reagovao Zapad?
Navodi se da su zapadne zemlje i institucije blisko su uključene u napore za stabilizaciju regiona otkako su prve borbene misije NATO-a pomogle da se Srbi dovedu za pregovarački sto 1990-ih. Od kada je Srbija odbacila nastojanja Kosova za nezavisnost, EU je pokušala da premosti jaz između Beograda i Prištine. Ti razgovori su postigli napredak u nekim administrativnim pitanjima, iako Srbija i dalje odbija da prizna Kosovo kao suverenu državu.
“Godine 2020, odvojeni pregovori uz posredovanje SAD doveli su do ponovnog uspostavljanja mnogih ekonomskih i tranzitnih veza i preliminarnih koraka ka sporazumu o zamjeni teritorije. Ali tenzije su i dalje visoke: nakon što je prekogranično nasilje dovelo do pojačavanja vojske Srbije 2023. godine, dijalog Srbije i Kosova postao je oštar, a zapadni analitičari kažu da to predstavlja blagodat za Putinove nade da obustavi njihovo pristupanje EU“, navodi McBride.
On ističe da neki kritičari kažu da je angažman Zapada od jugoslovenskih ratova bio “preusko fokusiran na održavanje stabilnosti, a ne na poboljšanje ekonomskih i političkih institucija kako bi se omogućila uvjerljivija integracija regiona“.
Posljednjih godina EU je sve više podijeljena oko proširenja bloka. Hrvatska je posljednja zemlja koja se pridružila bloku 2013. godine, a iako se većina drugih zemalja zapadnog Balkana smatra kandidatima za članstvo u EU, njihov napredak zaostaje zbog neriješenih teritorijalnih sporova ili protivljenja država članica. Nedavna podrška EU za pridruživanje Gruzije, Moldavije i Ukrajine dodatno je naglasila ovo zaostajanje, iako se blok nada da će novi investicioni paket od 6,4 milijarde dolara koji je najavljen u oktobru 2023. ubrzati reforme na Balkanu.
Analitičari kao što je Ivana Stradner iz American Enterprise Instituta, upozoravaju na pasivnost Zapada, brinući se da to otvara vrata za veće rusko uključivanje. Kupchan iz CFR-a je na sličan način tvrdio da su s fokusom Washingtona na Bliski istok i Indo-Pacifik, Sjedinjene Države stavile regiju “u zadnji plan”.
“Cijelo Balkansko poluostrvo je spremno da, prije ili kasnije, bude integrirano u atlantske institucije. S obzirom na sklonost regiona etničkim sukobima, prije bi bilo daleko bolje nego kasnije”, napisao je on krajem 2021. godine.
Program N1 televizije možete pratiti UŽIVO na ovom linku kao i putem aplikacija za Android|iPhone/iPad
Kakvo je tvoje mišljenje o ovome?
Budi prvi koji će ostaviti komentar!