Za Hamdiju Fejzića, tadašnjeg zamjenika gradonačelnika Opštine Srebrenica koji je učestvovao u organizaciji popisa, najzanimljiviji rezultat je bio da u enklavi živi 220 osoba s višom i visokom stručnom spremom.

“To je jedan podatak koji mi je ostao u sjećanju i (…) pokazao da mi imamo dovoljno stručnih i sposobnih ljudi koji su ovdje mogli da organizuju život”, kaže Fejzić, tadašnji član Ratnog predsjedništva.

Prema popisu stanovništva iz 1994. godine, na području zaštićene enklave Srebrenica živjelo je više od 41.000 stanovnika, a u samom gradu blizu 23.000 stanovnika, koji su se svakodnevno borili da prežive bez hrane, vode, odjeće, higijenskih potrepština, lijekova ili mjesta na kom će prespavati.

Popis je pokazao da je u Srebrenici bilo najmanje vojnih oficira i doktora, što je u periodu do genocida uticalo na svakodnevno preživljavanje Srebreničana, koji su primili i veliki broj izbjeglica iz Bratunca, Zvornika, Vlasenice, Han-Pijeska i Rogatice.

U samom gradu, prema ranijim podacima, živjelo je oko 6.000 osoba, da bi 1994. bilo popisano skoro četiri puta više.

“Svaki prostor bio je iskorišten, svi poslovni prostori su bili naseljeni. Ljudi su živjeli u neuslovnim objektima. Gledali smo kako polumrtvi od gladi hodaju ulicama”, kaže Fejzić.

Prije proglašenja Srebrenice zaštićenom zonom, humanitarna pomoć je bila slaba i neredovna, a među stanovništvom je vladala velika glad.

“Imali smo slučajeve da je po četiri ili pet ljudi dnevno umiralo od gladi i neuhranjenosti… Kada uzmeš u obzir da su ljudi jeli od kukuruza kočanj, mljeli, jeli – od toga su umirali, nije mogao organizam da probavi to, kada uzmeš u obzir da su jeli resu od lijeske, snalazili se, onda vidite u kakvoj su situaciji bili”, prisjeća se on.

U presudi doživotno osuđenom Ratku Mladiću za genocid u Srebrenici i druge zločine počinjene u Bosni i Hercegovini korišten je izvještaj Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija od 30. aprila 1993. u kom se navodi da u gradu nije bilo osnovnih sanitarnih uslova ni medicinske pomoći.

“Bosanski Srbi nisu dozvoljavali da hirurzi uđu u grad iako je bilo mnogo ranjenika kojima je bila potrebna operacija. Mnogi ljudi su spavali po ulicama, koje su korištene i za vršenje nužde. Više od 50 posto kuća i javnih objekata u gradu bilo je oštećeno ili uništeno”, navodi se u presudi Mladiću.

Za Srebrenicu je navedeno da je poput ”zatvora na otvorenom” u kome se ljudi mogu da kreću okolo, ali su nadzirani i zlostavljani usljed sve većeg prisustva tenkova Vojske Republike Srpske i ostalog teškog oružja u svom neposrednom okruženju, dok je jedan predstavnik UNHCR-a grad nazvao “lošim izbjegličkim logorom”.

U presudi se navodi i da je opština Srebrenica prije rata imala 37.000 stanovnika, od kojih su 73 posto bili muslimani, a 25 posto Srbi. Do marta 1993. srpske snage su uništile gradski vodovod, tako da skoro uopšte nije bilo tekuće vode. Ljudi su struju dobivali iz improvizovanih generatora. Zalihe hrane, lijekova i drugih osnovnih potrepština bile su krajnje oskudne.

Uprkos tome, u Srebrenici je organizovan život, govori Fejzić.

ČITAJTE JOŠ:Presude za genocid u Srebrenici: Ko, kada i koliko

Kako je bio jedan od organizatora popisa stanovništva, pojašnjava da je za popis bila zadužena komisija u kojoj su bili povjerenici iz Civilne zaštite po mjesnim zajednicama na svim područjima i opštinskog odjeljenja odbrane.

“Imali smo punktove gdje smo dijelili hranu, i po tom sistemu smo popisivali ljude. Znalo se gdje ko živi. Recimo, par zgrada, jedna do druge, imaju dva ili tri punkta i sve se zna ko prima hranu, ko je nosilac porodice, koliko porodica ima članova, i onda smo po tom sistemu išli od kuće do kuće, od stana do stana, od objekta gdje se živi, vršili taj popis”, priča Fejzić i navodi kako su svi podaci prikupljeni tokom popisa, nakon pada Srebrenice ostali u odjeljenju odbrane u Opštini, ali danas o njima nema traga.

Osim ličnih podataka popisivana su imena drugih članova porodice, šta posjeduju, da li žive u svojoj ili nečijoj kući, da li im je neko od srodnika poginuo, mjesto odakle su došli ako su bili izbjeglice, te koji broj cipela nose – zbog obećanja da će u humanitarnoj pomoći dobiti obuću.

Organizovanje života u haotičnoj atmosferi

Uz Opštinu, prema riječima Fejzića, radio je i matični ured, u koji su bili upisivani rođeni, umrli i vjenčani. Iz Opštine Srebrenica kažu da je u matične knjige rođenih upisano od početka rata gotovo 700 djece, dok za 1995. nema podataka. U Tuzli gdje je uspostavljen matični ured nakon pada Srebrenice, upisano je od 1992. do 1005. oko 2.500 djece.

„U matičnu knjigu vjenčanih prve ratne godine upisana su četiri braka, 1993. godine zaključena su prema evidencijama 83 braka, najviše brakova tokom rata zaključeno je 1994. godine – 90 brakova, a 1995. godine su zaključena 42 braka“, navode iz Opštine, kao i da su se ovi brakovi upisani u Tuzli naknadno dokazivali i upiivali u knjigu vjenčanih.

Fejzić kaže da je radila i bolnica, djeca su išla u školu i nisu izgubila nijednu godinu zbog rata, a odlukom Ratnog predsjedništva Bosne i Hercegovine uspostavljeni su osnovni sud i javno tužilaštvo, nakon što je Srebrenica, Rezolucijom Vijeća sigurnosti UN-a od 16. aprila 1993. godine, proglašena demilitarizovanom zonom.

Predsjednik tadašnjeg Osnovnog suda prisjeća se da je atmosfera u Srebrenici bila haotična, da su se dešavala ubistva, razbojništva i počinjena su brojna druga krivična djela.

“Bili smo sabijeni na jedan uski prostor”, kaže sudija Mensud Omerović.

“Ljudi su u raznim situacijama posezali za oružjem. Jednom su neki borci oružjem rastjerali čuvare iz zatvora, koji je bio pri Osnovnom sudu, te pustili ubice. Bilo je teških situacija što ih prouzrokuje samo stanje opšteg haosa”, opisuje Omerović.

U takvim okolnostima, situacije u koje su dolazile sudije, objašnjava on, nisu se mogle podvesti ni pod jedan postojeći zakon.

“Imali smo jednu strašnu situaciju. Sve škole su bile pune izbjeglica. U učionicama je bilo po 100 ljudi. Ljudi koji nemaju nikakve obaveze, pogođeni ratom, neimaštinom, gladi, stanje očaja. U tim okolnostima malo treba da ljudi naprave haos. Radom policije i suda uspostavljen je red i sigurnost u tom periodu”, dodaje on.

Odlukom Opštinskog vijeća iz 1993. godine, s radom su krenule osnovna i srednja škola. Radilo se po planu i programu koji je dostavljen iz ministarstva u Tuzli, prisjeća se Nesib Mandžić, jedan od profesora u Srednjoškolskom centru u Srebrenici. Prema njegovim riječima, imali su kvalitetan nastavni kadar s područja Srebrenice i okolnih opština koji je izbjegao u ovaj grad.

“Vladao je entuzijazam u tako napaćenoj i opkoljenoj sredini, najviše kod učenika. Jer su ‘92. i ‘93. godina izgubljene, tako da svi smo iščekivali što brži početak nastave. Učenici su se uključili, pokazali izvanredne rezultate bez obzira na nedostatak sveski i olovki. Skupljali smo papire u staroj opštinskoj zgradi i drugim institucijama da bi učenici mogli zapisivati predavanja”, prisjeća se Mandžić.

Uposlenici su se trudili organizovati normalno školovanje.

“Više od 30 učenika je bilo u svakom odjeljenju. Imali smo domare pa smo našli neke daske pa pravili stolove i klupe da bi učenici mogli nastavu pohađati. U školi je 1995. bilo 1.300 učenika, podijeljenih u dvije smjene. Nažalost, skoro pola njih nije preživjelo pad Srebrenice”, kaže Mandžić.

Više sudskih vijeća u Haagu je utvrdilo da su srpske snage u julu 1995. godine, nakon pada Srebrenice, pogubile nekoliko hiljada muškaraca Bošnjaka, a prema presudama, ukupan broj pogubljenih muškaraca kreće se između 7.000 i 8.000. Nekoliko hiljada muškaraca maršem kroz šume uspjelo je doći do Nezuka, koji je bio pod kontrolom Armije BiH, i tako spasiti život.

U presudi Mladiću je konstatovano kako su srpske snage bile riješene da pokažu da de facto imaju kontrolu nad gradom i da su stalno opstruisale konvoje s humanitarnom pomoći i helikoptere koji su odvozili ranjenike i bolesnike. Nisu dozvoljavali da hirurzi uđu u grad iako je bilo mnogo ranjenika kojima je bila potrebna operacija.

Operacije bez anestezija

U neuslovnoj Srebrenici, bez osnovnih uslova za život, rađane su i bebe. U dokumentima iz arhive Udruženja “Adopt” iz Srebrenice, nalaze se brojne informacije o podjeli humanitarne pomoći. U jednom od njih se nalaže da se dodijeli jedna cucla za bebu iz Cerske.

“Dijete je rođeno poslije raspodjele cucli koje se obavljalo na punktovima za raspodjelu humanitarne pomoći”, navodi se u dokumentu.

U aprilu 1993. osoblje bolnica u Srebrenici nije imalo lijekova, uključujući antibiotike, zavoje su pravili od čaršafa, a gaze koristiti više puta. Krajem 1993. ili početkom 1994, bolnica je od međunarodnih organizacija dobila osnovni sanitetski materijal i snabdijevala se strujom uz pomoć generatora, ispričao je direktor ratne bolnice, tada jedini specijalista, Avdo Hasanović.

“Radili smo operacije bez ikakvih analgetika i anestetika, bez anestezije. Malo uzmi alkohola, napij ga i onda sijeci. Imaju snimljene kasete. Kada sam bio u Zagrebu, prikazali su tu jednu kasetu. U studiju su se čudili i plakali. To je tako bilo strašno i neopisivo”, prisjeća se Hasanović.

Kaže kako je u Srebrenici, osim njega, bilo još pet doktora – Fatima Klempić-Dautbašić, Ilijaz Pilav, Ejub Alić, Branka Stanić i Nijaz Džanić, koji je poginuo na radnom mjestu od avionske granate. U jednom periodu u srebreničkoj bolnici su bili angažovani i doktori iz Tuzle – Mehdin Hadžiselimović i Nedret Mujkanović.

“Najteže je bilo kada dođe pacijent, znaš šta mu je, a nemaš ga čime liječiti, jer su Srbi zaustavljali i pretresali konvoje. Ono što je bilo od koristi za pacijenta uzimali su”, kaže Hasanović.

Zajedno s još dvoje kolega on je uspio izaći na slobodnu teritoriju, ali doživljeno nikada neće zaboraviti.

“Bilo mi je došlo da sam sebe ubijem, nisam mogao izdržati više”, kaže Hasanović za Detektor.